Poem #3
De virtutis et fortunae differentia somniumwritten before 1510-12-24 first edition 1510-12-24
Early printed source materials:
| 1 | DANTISCUS 1510 (De Virtutis et Fortunae differentia somnium) (in extenso) |
Prints:
| 1 | Dantisci Carmina (De Virtutis et Fortunae differentia somnium) No. 1. 3, p. 4-27 (in extenso) |
Text & apparatus & commentaryPlain textText & commentaryText & apparatus
Nox erat: in celso radiabant sidera caelo
Et Phoebe niveis undique fulsit equis.
Solus multa meo iacui meditando cubili,
Discernens vitae gesta peracta meae,
Nubila, multiplices mutat ut illa vices.
Pensabam varias structuras, quae modo surgunt,
Quae modo et in nihilum paene redacta iacent.
Cuncta revolvebam praesentis temporis acta
Inde soporiferi feriens me culmine rami
Somnus Lethaeis tempora tinxit aquis.
Iam sensi placidam per membra repanda quietem
Et sopor in toto corpore dulcis erat.
Dum venit Eoum, cana pruina, gelu.
Illic respexi per odora rosaria et hortos
Multiiugos vitrei germina multa soli.
Frondibus in densis audivi dulce canentes
Scire, ubi eram, nulla potui ratione, videbam
Herbosam praeter nil stupefactus humum.
Processi ulterius, diffundo lumina late,
Invenio nullam, quae pede facta, viam.
Gressus; hinc tritum cerno profectus iter.
Prosequor hoc stupidus nullo comitatus Achate,
Confidens hominum non procul esse casas.
Ecce procul structis exurgunt moenia muris,
Quae vigilando solet quis crebro revolvere mente,
Haec animo reddit nocte benigna quies.
Orbis, quae toties legi, miracula vidi,
Ut vatum scripsit non moritura cohors.
Quas meretrix struxit claraque Memphis habet.
Quam posuit vidi Babylona Semiramis urbem,
Quae nati petiit, stupra nefanda, torum.
Pergaeae vidi hinc insignia templa Dianae,
Spectabam Mausoleum, sublime sepulcrum,
Quod struxit caro fida marita viro.
Et Labyrintheos quos Daedalus arte labores
Fecit, perpetuus sub quibus error erat.
Quo fuerat quondam facta superba Rhodos.
Cernebam multas tandem procul inde ruinas,
Quis subito visis immaduere genae.
Hic Danao misere speculabar ab igne cremata
Gentibus invisis ibi Graecia facta gemebat
Subdita maestisonis increpuitque modis.
Post alia fuerant ex parte videnda Gradivi
Moenia sacrorum sub dicione virum.
Oppida, quae novi non bene cuncta tamen.
Lustrabam cupidus visendi singula certe
Nec volui tremulos vertere retro pedes.
In Casio clarus fuerat iam vertice Titan
Ulterius vado, licuit dum cuncta tueri,
Respexi multos ordine stare viros,
Heroas, proceres et fulgida sceptra tenentes
Hic vidi clausas ante manere fores.
Portarunt pictis debite imaginibus.
Hic multi torques, multi cervice catenas
Gestarunt, illas non meruere licet.
Hic vidi Arabio vestes bombyce micantes,
Purpuream chlamydem, petasum, thoraca, machaeram
Hic gessit mollis non cataphractus eques.
Dura pro galea capiti coma torta pependit,
Quae gessit spirans florida serta crocum.
Luminibus quorum lympha perennis erat.
Magnaque femineae stetit inde caterva cohortis,
Illis non idem vultus in ore fuit.
Pars gemitus fudit, pars limis risit ocellis,
Hinc aderant aliqui, decorat quos infula sancta,
In nostra primi religione patres.
Hos certi comitabantur, qui singula carpunt
Et spernunt doctos, nescia turba, viros.
Ridebant nostras, numina sancta, deas.
Ex his innumeri, gressu fastuque tumentes,
Ad superos stolidas fronte tulere faces.
Cognovi multos, sed erat mihi notior unus,
Verba per ampullas haec sesquipedalia fudit,
Turgebant multo labra referta Noto:
“Sicine reginae penetralia diva potentis
Fortunae tentas ista subire, miser?
Hic tibi non dabitur, vane poeta, locus.
Non tibi concessum est dare plebi iussa tremenda,
Nec nova tu populo condere iura potes.
Et simulata loqui nescis, versutia tecum
Qui vult Fortunae laetos invisere vultus,
Dedecus, omne nefas et scelus omne sciat!
Haec, quae clara vides, palatia, moenia celsa
Subdita sunt nostrae, cunctaque structa deae.
Templa, Lares, circi, iugera, prata, lacus,
Omnia Fortunae subsunt. Haec cuncta gubernat,
Est inter cunctas prima colenda deas.
Ingenium facit illa, ducum regumque favores,
Ipsaque adhuc tumidis vox stridula faucibus haesit;
Panditur educta ianua firma sera.
Nec mora, concurrunt ad aperta palatia cuncti
Et properat primum quisquis habere locum.
Intravi, clausae concrepuere fores.
Ut circumspexi, timidus tremor ivit in artus;
Est similis nusquam regia visa mihi.
Spectavi vario formas ibi marmore comptas,
His asarota novis suberant depicta figuris,
Quae pede vix ausi tangere posse levi.
Suspexi celsa testudine mille per artes
Tecta fabre variis facta magisteriis.
Non siquidem vigilans cuncta referre potest.
Quae memini, exponam. Veniunt si somnia mane,
Pondus habent; animus fortius illa tenet.
Sic oculos tandem dum verto ad singula nostros
Fortunam solio vidi residere bifrontem
Aurato, varia quod fuit arte nitens.
In capite ex auro gessit diadema coruscum,
In laeva gessit regia sceptra manu.
Auro qui fuerat textus ubique labor.
Prima fuit facies, qua me respexit, amica,
Arridens, hilaris, laeta, serena, procax.
Talis erat, qualem profert Tithonia coniunx,
Aemula sideribus radiabant lumina celsis
Et porphyriacis aequa labella genis.
Efflabant fulvi per eburnea colla capilli,
Spirabant niveis pectora iuncta rosis.
Cui voluit fautrix pocula larga dare.
Gyrabant illam torques et equestria signa
Gestantes, tumido pectore, mente vaga.
His aliqui mixti fuerant, qui vertice rasi
Potabant multi, quamvis ientacula nondum
Cepissent, quos hic non numerare licet.
Spectavi multos qui dumque haurire volebant,
Illorum calicem traxit ab ore dea.
Sorbere ac constans turba negabat iter.
Multos spe vidi frustratos, spes tamen illos
Detinuit, stabant nemoque terga dabat.
Aurea sub pedibus Fortunae dona iacebant,
Distribuit potis haec munera magna ministris:
Imperium, fasces, stemmata, signa, genus.
Interea dum me placidis inspexit ocellis,
Sperabam vitae commoda multa meae.
His nostrae semper complacuere deae.
Non tamen accessus mihi praestabatur ad illam,
Nam circumstantes impedimenta dabant.
Illius dum non spectabam sedulo vultus,
In me crudelem coepit diffundere frontem,
Extiterat numquam quae mihi visa prius.
Mutabar subito; dolor intima pectora pressit,
Ex oculis stillans sponte cadebat aqua.
Aerumnas, curas exsilium, lacrimas.
Huius erat facies eadem, qua dira Megaera
Umbras sub Stygio territat amne leves.
Terribiles oculi fuerant, cutis inde genarum
Dum specto socios, dominos, carosque propinquos
Et quibus ante fui carus ubique comes,
Nemo fuit tristi simulacra videre coacto
Tristia; mens facta est paene aliena mihi.
Intonuit, pressit pectora maesta dolor.
Hinc partes verti stillantia lumina in omnes,
Territus infelix sic novitate loci.
Agnovi quosdam, qui fastidire solebant
Ignoti multi fuerant, titulus tamen illos
Expressit. Memini quos, recitare libet.
Hic Pharii, Persi, Phrygii Macedumque tyranni,
Ausoniae fuerat magnaque turba ducum.
Et gemitus imo pectore saepe dabant.
Inter piratas Caesar stetit ille, triumphos
Qui gessit crebros et tulit ille necem.
Hic Croesum vidi, quem dicta diserta Solonis
Sardonychatus ibi est Samius cruce fixus in alta.
Luminibus misere visus adesse meis.
Spectavi Syphacem vinctum cervice catenis,
Qui quondam manibus regia sceptra tulit.
Qui potuit vario strenuus ore loqui.
Hic Xerxesque fuit, tumido super aequore victus,
Cum victore suo visus adesse mihi.
Thesea, Miltiadem vidi, Cimona, Solonem;
Pompeius Magnus, superatus Caesare, iunctus
His stetit et mortis signa cruenta tulit.
Hicque videbatur Siculus dare prima tyrannus
Grammata, qui quondam iussa tremenda dedit.
A cunctis risus, probra scelesta tulit.
Quintus Gemoniis ut tractus Caepio scalis,
Prospexi, patria dictus in urbe pater.
Et Catilina suis iunctus stetit inde Cethegis,
Demisso stabant duo, Poeni, fulmina belli
Vultu, quos timuit Martia Roma diu.
Hic Priamusque senex fuit et Priameia proles,
Tractus et adiunctis hic fuit Hector equis.
Aeacidis roseo sanguine busta madent.
Hac coniuncta tenens hausit Sophoniba venenum,
A caro cepit quod nova nupta viro.
Hic steterat Cleopatra feris dans anguibus artus,
Hic fuerat Dido mihi visa Sychaeia coniunx,
Ensis adhuc niveo pectore fixus erat.
Impatiens Phyllis, quae finxit se fore spretam,
In collo gessit vincula stricta suo.
Optans privigni Phaedra petulca torum.
Hicque Clytaemestra, excidium quae saeva marito
Struxit, erat, nati iure necata manu.
Inde fuit geniti lasciva Semiramis igne
Respexi ulterius, volui nam visere cunctos,
Stabat in atratis magna caterva togis.
His mixiti fuerant, quorum nunc iugera lugent,
Est quorum multo sanguine tinctus ager.
Cuius adhoc hodie tela cruenta timent.
Hos quidem Mysos vel Dacos nomine dicunt,
Sunt docti numquam posse tenere fidem.
Hi varios luctus et singultantia verba
Praeterea vidi, quos sic Fortuna fefellit,
Innumeros planctus fundere ab ore graves.
Hinc aliqui fuerant ausi fastigia celsa
Scandere, lubrica quos trusit ad ima dea.
Verba per ampullas qui modo facta dabant.
Anxius astabam vultum sperando priorem,
Sperabam laetum, quod fuit ante, iubar.
Hibernae veniunt post frigora tempora brumae
Imbres non semper spargit pluviosus Orion
Nec semper nebulae sidera clara premunt.
Post tenebras lux saepe redit, post nubila clarus
Aether, post tristes saepe serena dies.
Haec fovit mentem sola relicta meam.
Dum sic ambiguis versarer sedulo rebus,
Audivi strepitus multaque verba loqui.
Hinc reserabantur postes; circumtulit illa
Respexit, limis ut quondam risit ocellis,
Hinc periit pallor, qui fuit ante mihi.
Ostendens frontis laetum radiantis honorem,
Inde mihi rediit, qui fuit ante vigor,
Dulcior Hyblaeis vox erat illa favis,
Interea expansis aderat Cyllenius alis,
In manibus gessit Cynthia dona suis.
Vertice portabat petasum, talaria plantis
Constitit et media divum legatus in aula
Haec dedit ad geminam verba verenda deam:
“Incluta, quae coleris magnum, Fortuna, per orbem
Turicremis capiens mascula tura focis,
Dirigis arbitrio res hominesque tuo,
Ardua dis superis tractanda negotia restant;
Consilium supiunt, est opus arte, tuum
Te sine nulla valet sapientia, te sine nullum
Te sine nil valeo, citharae licet ipse repertor
Exstiterim, docto doctus et ore loqui.
Tolle moras igitur, socius comitabor euntem,
Ocius et sanctos visere vade choros!
Adventum cupiunt numina cuncta tuum”.
Aurata dedit haec surgens in cyclade contra
Verbula mellitis pauca locuta sonis:
“Cuncta Panomphaei peragam mandata Tonantis,
Panditur interea spatiosi valva theatri,
Pennigero egreditur Fors dea iuncta deo.
Aurigeris sonipes phaleris stetit ante superbus
Atria, qui vario murice stratus erat.
Una fuit, frontes gesserat una duas.
Magna sequebatur famulorum turba, notavi
Quam paulo brevibus versibus ante meis.
Atrati fuerant omnes et compede vincti
Hos facie inspexit, quam post sua terga gerebat,
Qua nihil in toto tristius orbe manet.
Qui praecedebant, residentis pectore vultum
Cernebant hilarem, lumina laeta deae.
In Tyriis felix compta caterva togis.
Hanc propius reliquis incessit aperta mamillis
Candidulis, multis Thais amata viris.
Hinc Ephyrea suis ivit coniuncta puellis
Ibat in aurata meretrix Cadmeia veste,
Misit amatoribus dulcia signa suis.
Rhodopis hinc, celsas meruit quae dives avaro
Pyramides femori, non procul ivit equo.
Inflatis, reptans turba superba, genis,
Qui longo ronchos de rhinocerote sonoros
In me iactabant, his quia mixtus eram.
Audivi sacras ibi crebro carpere Musas
“Utile nil sapiunt nisi inania verba poetae” —
Haec quidam, nomen non meminisse licet.
Non tumidis tantum resonaret vocibus, illi
Si facies etiam postera nota foret.
Praeterit, exstincta non videt illa face.
Nulli Fors fulsit tam prospera tamque secunda,
Cui non interdum lubrica visa fuit.
Livor, lis, rabies, furor, ira, libido nocendi
Ergo procul subitis pedibus iungebar ab illis
Carpebam primus, quod dea, solus iter.
Ulterius fueram paulisper ut inde profectus
Est mihi facta cohors obvia cana senum.
Nullus in his fastus nec coma torta fuit.
Hos inter rarus fulgebat miles in armis,
Qui generis gessit stemmata clara sui.
Femineae venit hinc his iuncta caterva cohortis
Inde sacerdotum processit turba sacrorum,
In populo quorum vita probata nitet.
Incessit demum facie matrona decenti
Pannosa, in laceris dedecorata togis.
Figens caeruleo lumina maesta solo.
Numen erat vultu, vultus quoque numine dignus
Et fuit omnigeno dignus honore coli.
Obstupui, fateor, venerandae frontis amore
Huc illuc oculos direxi, offendere notum
Optabam; notus tu mihi solus eras.
Tu mihi solus eras, praesul dignissime, notus
Inter pontifices, gloria magna, sacros.
Quae longos gemitus pectore saepe dabat.
Audax accessi, reverenter et oscula dextrae
Rite dedi, supplex orsus et ista loqui:
“Alme pater”, dixi, memini si singula recte,
Ad te confugio stupidus, tremor occupat artus,
Edoceas, quae sit contio tanta senum!
Quae dea, qui comites, quid singultantia verba,
Quid lacera haec vestis, quam gemebunda gerit?
Doctiloquis dederas haec mihi verba modis:
“Pectore solve metum, curas depone, timendum
Ulterius non est, hic bene tutus eris.
Hic non Fortunae metuas adversa bifrontis
Non risum timeas, convicia, probra, cachinnos,
Hic nemo nasum rhinocerotis habet.
Haec est, quam cernis, Virtus regina, per orbem
Quae fuerat priscis incluta temporibus,
Quae toties claros fecit in orbe viros.
Non amat illecebras aut munera blanda Diones
Haecque voluptatis marcida castra fugit.
Haec fert ingenium, sensus dat sola profundos,
Post cineres meritos haec cunctis reddit honores,
Haec dat perpetuos vivere sola dies.
Haec quos dat fasces, quae dat loca prima merenti,
Non sunt instabilis sub dicione rotae,
Hos iungit superis per sua gesta choris.
Omne nefas, scelus omne fugit, non utitur illa
Fraudibus, insidiis, calliditate, dolo.
Simplicitas sed vera placet rectique cupido
Qui vult Virtutis sublimes scandere colles,
Omne nefas fugiat, dedecus omne, scelus.
Desine mirari, lacera quod veste videtur,
Quod gemitus imo pectore saepe trahat.
Pro! gemina impenum Fors modo fronte tenet.
Pro votis haec nunc orbis moderatur habenas
Et cepit nostrae sceptra corusca deae.
Haec colitur cunctis, contemnitur undique Virtus;
Iam vadit superis et summo cuncta Tonati
Dicere, sub querulis collacrimando modis.
Nos sequimur comites. Si quos non noscis abunde,
Efficiam, quisquis quod tibi notus erit.
Philosophis plena est Socraticisque viris.
Cecropios Samiosque patres ire ordine cernis
Longo, quos Latium, Graecia quosque tulit.
Magnus Aristoteles, divus Plato, Zeno, Cleanthes,
Cetera, quamque vides, delecta caterva sophorum
Consequitur nostram semper in orbe deam.
Noscis ter ternas gradientes parte sorores
Ex alia, quae sunt numina magna tibi.
A quo divino saepe furore cales.
Pascua qui cecinit, qui rura et grandia bella,
Subsequitur, primus laurea serta gerit.
Hunc sacri longo comitantur in ordine vates,
Quos vero aurato cernis diademate claros,
Hos inter noster rex modo maior adest.
Multus excellit procero corpore, vultu
Illustri, forti pectore corde, manu.
Signa gerit, victor notus ad astra potens.
Infidum stravit quo Mysum, cingitur ense;
Ulterius cernis, gestat ut ille minas.
Hunc penes incedit Macedum rex magnus in armis,
Hinc Numa, qui leges et religionis honores
Instituit, primus Martis in urbe pater.
Est Hostilius hic, qui parva tuguria rexit
Providus et patriae post modo rector erat.
Progenitus, cuius commoda Roma tulit.
Tullius et tandem procedit Servius ille,
Qui patriae rexit fulgida sceptra suae.
Vertit in excelsas pulchrae Carthaginis arces
Hic est, quem cernis, claro spectabilis ore,
Primus Romano Marcus in eloquio.
Inde venit consul de patris Varro macello
Susceptus, patriae splendor honosque togae.
Scire cupis; paucis, accipe, doctus eris.
Prima pudicitiae specimen Lucretia sanctae
It gestans manibus signa cruenta suis.
Candida Dulichii coniunx procedit Ulixis,
Inde venit leni coniunx Capaneia gressu,
Quae dederat structo pectora fida rogo.
Hinc est, magnanima quae vadit Cloelia fronte,
Transiit haec Tiberis, casta virago, minas.
Claudia, virginei fulgida stella chori”.
Plura loqui cupiens, praesul dignissime, coeptum
Turbavit, qui post terga tumultus erat.
Namque venit magno residens Fortuna caballo,
Huic Virtus, certe visu miserabile, cessit,
Virtutis comites huicque dedere locum.
Quam penitus spretam famuli trusere superbi,
Laetas Fortunae qui tenuere faces.
Ronchisons, quisquis rhinocerota tulit.
Praeteriit stolida Fors sic malefida cohorte,
Deridens sanctam, verba perampla, deam.
Incluta constanti Virtus haec pectore passa
“Ne moveant, comites, quae mecum probra tulistis,
Nam mala nil potis est lingua nocere bonis!
Quae modo Fortunae vidistis dona, caduca
Sunt siquidem, pereunt singula more nivis.
Instabilis, bona nunc, nunc mala nomen habet,
Est merito bifrons, vultum fert namque gemellum,
Nunc hilaris multis indeque tristis adest.
Nunc adimit fasces, nunc captos reddit honores,
Quis etiam nuper laetis arrisit ocellis,
Hi post viderunt triste supercilium.
Sic variat Fortuna vices: quem tollit in altum,
Deprimit, et quem nunc presserat, inde levat.
Fortibus, Aoniis est inimica deis.
Praemia non aequa moderatur lance nec umquam
Pro meritis dignis praemia digna refert.
Ignavis donat torquea et equestria signa,
Praeponit stolidos sapientibus hosque decorat,
Felices paucos sed sinit esse diu.
Sit liceat praedo, sacras qui laeserit aedes,
Publicus hinc notus sitque homicida licet,
Proditor aut turpis ganeo, mimo levis,
Si fautrix fuerit, nota nulla nocere valebit,
Illustres, claros ingenuosque facit.
Ad vos, o superi, iustas volo ferre querelas:
Est vitio verum, placet assentatio fallax,
Lex modo sub pedibus dexteritasque iacet,
Omnia versa quidem, magnis elisa ruinis
Cunctaque Fortunae succubuere manu.
Nunc trudor, laceror, spernor, ubique premor
Omnes Fortunae venerantur mobile numen,
Et nostris pauci dant modo tura focis.
Vidistis, qui nunc illius terga sequuntur,
lam varios luctus et largos lumine fletus
Fundunt, his quoniam sedulo spreta fui.
Vos, qui me colitis vestigia nostra sequentes,
Non inconstantis flabra timete deae!
Hos quisquis vincit, qui patienter habet“.
Dixerat. Hinc subito discessit pectore somnus
Et caeli medio Phoebus in axe fuit.
Pectora tollebam viduo lassata cubili
A te materies, a te mihi causa dabatur
Et data sunt numeris te duce cuncta meis.
Haec igitur grata legito, pater inclute, fronte,
Somnia non frustra mane venire solent.
Et Phoebe niveis undique fulsit equis.
Solus multa meo iacui meditando cubili,
Discernens vitae gesta peracta meae,
5
Fortunae anfractus varios et flabra notabamNubila, multiplices mutat ut illa vices.
Pensabam varias structuras, quae modo surgunt,
Quae modo et in nihilum paene redacta iacent.
Cuncta revolvebam praesentis temporis acta
10
Quaeque a praeteritis gesta fuere viris.Inde soporiferi feriens me culmine rami
Somnus Lethaeis tempora tinxit aquis.
Iam sensi placidam per membra repanda quietem
Et sopor in toto corpore dulcis erat.
15
Sollicitus campo spatiari rebar aprico,Dum venit Eoum, cana pruina, gelu.
Illic respexi per odora rosaria et hortos
Multiiugos vitrei germina multa soli.
Frondibus in densis audivi dulce canentes
20
Pennigeras vario carmine mille feras.Scire, ubi eram, nulla potui ratione, videbam
Herbosam praeter nil stupefactus humum.
Processi ulterius, diffundo lumina late,
Invenio nullam, quae pede facta, viam.
25
Tendo tamen nostros, quo se dat Phoebus, ad AustrumGressus; hinc tritum cerno profectus iter.
Prosequor hoc stupidus nullo comitatus Achate,
Confidens hominum non procul esse casas.
Ecce procul structis exurgunt moenia muris,
30
Visa oculis fuerant non prius illa meis.Quae vigilando solet quis crebro revolvere mente,
Haec animo reddit nocte benigna quies.
Orbis, quae toties legi, miracula vidi,
Ut vatum scripsit non moritura cohors.
35
Pyramides aderant, spectacula celsa, vetustae,Quas meretrix struxit claraque Memphis habet.
Quam posuit vidi Babylona Semiramis urbem,
Quae nati petiit, stupra nefanda, torum.
Pergaeae vidi hinc insignia templa Dianae,
40
Aris et centum grandia sacra Iovis.Spectabam Mausoleum, sublime sepulcrum,
Quod struxit caro fida marita viro.
Et Labyrintheos quos Daedalus arte labores
Fecit, perpetuus sub quibus error erat.
45
Aeraque Phoebei vidi memoranda colossi,Quo fuerat quondam facta superba Rhodos.
Cernebam multas tandem procul inde ruinas,
Quis subito visis immaduere genae.
Hic Danao misere speculabar ab igne cremata
50
Pergama, quae in cineres versa fuere leves.Gentibus invisis ibi Graecia facta gemebat
Subdita maestisonis increpuitque modis.
Post alia fuerant ex parte videnda Gradivi
Moenia sacrorum sub dicione virum.
55
Ante oculos stabant nova condita multa superbeOppida, quae novi non bene cuncta tamen.
Lustrabam cupidus visendi singula certe
Nec volui tremulos vertere retro pedes.
In Casio clarus fuerat iam vertice Titan
60
Et nitidam terris lampada rite dedit.Ulterius vado, licuit dum cuncta tueri,
Respexi multos ordine stare viros,
Heroas, proceres et fulgida sceptra tenentes
Hic vidi clausas ante manere fores.
65
E quorum numero multi sua stemmata secumPortarunt pictis debite imaginibus.
Hic multi torques, multi cervice catenas
Gestarunt, illas non meruere licet.
Hic vidi Arabio vestes bombyce micantes,
70
Hic Tyrio tinctas murice saepe togas.Purpuream chlamydem, petasum, thoraca, machaeram
Hic gessit mollis non cataphractus eques.
Dura pro galea capiti coma torta pependit,
Quae gessit spirans florida serta crocum.
75
Stabant his mixti pullati et compede vincti,Luminibus quorum lympha perennis erat.
Magnaque femineae stetit inde caterva cohortis,
Illis non idem vultus in ore fuit.
Pars gemitus fudit, pars limis risit ocellis,
80
Pullas pars tunicas, serica parsque tulit.Hinc aderant aliqui, decorat quos infula sancta,
In nostra primi religione patres.
Hos certi comitabantur, qui singula carpunt
Et spernunt doctos, nescia turba, viros.
85
His ego me iunxi comitem; spernebar ab illis,Ridebant nostras, numina sancta, deas.
Ex his innumeri, gressu fastuque tumentes,
Ad superos stolidas fronte tulere faces.
Cognovi multos, sed erat mihi notior unus,
90
Qui me respiciens lumina torva dedit,Verba per ampullas haec sesquipedalia fudit,
Turgebant multo labra referta Noto:
“Sicine reginae penetralia diva potentis
Fortunae tentas ista subire, miser?
95
Atratos repetas, nervis et compede vinctos,Hic tibi non dabitur, vane poeta, locus.
Non tibi concessum est dare plebi iussa tremenda,
Nec nova tu populo condere iura potes.
Et simulata loqui nescis, versutia tecum
100
Nulla manet, fraudes mente parare nequis.Qui vult Fortunae laetos invisere vultus,
Dedecus, omne nefas et scelus omne sciat!
Haec, quae clara vides, palatia, moenia celsa
Subdita sunt nostrae, cunctaque structa deae.
105
Regna, urbes, terrae, capitolia, castra, theatra,Templa, Lares, circi, iugera, prata, lacus,
Omnia Fortunae subsunt. Haec cuncta gubernat,
Est inter cunctas prima colenda deas.
Ingenium facit illa, ducum regumque favores,
110
Nil steriles curat Bellerophontis aquas”.Ipsaque adhuc tumidis vox stridula faucibus haesit;
Panditur educta ianua firma sera.
Nec mora, concurrunt ad aperta palatia cuncti
Et properat primum quisquis habere locum.
115
Quos inter mixtus fueram simul ire coactus.Intravi, clausae concrepuere fores.
Ut circumspexi, timidus tremor ivit in artus;
Est similis nusquam regia visa mihi.
Spectavi vario formas ibi marmore comptas,
120
Quod Paros, Aegyptus quodque Carystos habet.His asarota novis suberant depicta figuris,
Quae pede vix ausi tangere posse levi.
Suspexi celsa testudine mille per artes
Tecta fabre variis facta magisteriis.
125
Defertur placidi qui per phantasmata somni,Non siquidem vigilans cuncta referre potest.
Quae memini, exponam. Veniunt si somnia mane,
Pondus habent; animus fortius illa tenet.
Sic oculos tandem dum verto ad singula nostros
130
Cernere dumque fuit singula cura mihi,Fortunam solio vidi residere bifrontem
Aurato, varia quod fuit arte nitens.
In capite ex auro gessit diadema coruscum,
In laeva gessit regia sceptra manu.
135
Ex umeris Cous tenuis pendebat amictus,Auro qui fuerat textus ubique labor.
Prima fuit facies, qua me respexit, amica,
Arridens, hilaris, laeta, serena, procax.
Talis erat, qualem profert Tithonia coniunx,
140
Dum linquit cani basia cara senis.Aemula sideribus radiabant lumina celsis
Et porphyriacis aequa labella genis.
Efflabant fulvi per eburnea colla capilli,
Spirabant niveis pectora iuncta rosis.
145
Aureus in dextra cyathus fuit; inde bibebat,Cui voluit fautrix pocula larga dare.
Gyrabant illam torques et equestria signa
Gestantes, tumido pectore, mente vaga.
His aliqui mixti fuerant, qui vertice rasi
150
Incedunt, doctis gens inimica viris.Potabant multi, quamvis ientacula nondum
Cepissent, quos hic non numerare licet.
Spectavi multos qui dumque haurire volebant,
Illorum calicem traxit ab ore dea.
155
Mensque mihi fuerat, sitiebam fessus eundo,Sorbere ac constans turba negabat iter.
Multos spe vidi frustratos, spes tamen illos
Detinuit, stabant nemoque terga dabat.
Aurea sub pedibus Fortunae dona iacebant,
160
Hermum, Pactolum pressit et illa Tagum.Distribuit potis haec munera magna ministris:
Imperium, fasces, stemmata, signa, genus.
Interea dum me placidis inspexit ocellis,
Sperabam vitae commoda multa meae.
165
Gratus eram sociis, dominis et carus amicis,His nostrae semper complacuere deae.
Non tamen accessus mihi praestabatur ad illam,
Nam circumstantes impedimenta dabant.
Illius dum non spectabam sedulo vultus,
170
Avertit laetas perfida facta faces.In me crudelem coepit diffundere frontem,
Extiterat numquam quae mihi visa prius.
Mutabar subito; dolor intima pectora pressit,
Ex oculis stillans sponte cadebat aqua.
175
Illius ante pedes tormenta acere videbam,Aerumnas, curas exsilium, lacrimas.
Huius erat facies eadem, qua dira Megaera
Umbras sub Stygio territat amne leves.
Terribiles oculi fuerant, cutis inde genarum
180
Pendula fronsque minax obtuitusque ferox.Dum specto socios, dominos, carosque propinquos
Et quibus ante fui carus ubique comes,
Nemo fuit tristi simulacra videre coacto
Tristia; mens facta est paene aliena mihi.
185
Pallor in ora venit, meditatio crebra cerebroIntonuit, pressit pectora maesta dolor.
Hinc partes verti stillantia lumina in omnes,
Territus infelix sic novitate loci.
Agnovi quosdam, qui fastidire solebant
190
Me quondam, tristes imbre notare genas.Ignoti multi fuerant, titulus tamen illos
Expressit. Memini quos, recitare libet.
Hic Pharii, Persi, Phrygii Macedumque tyranni,
Ausoniae fuerat magnaque turba ducum.
195
Omnes pullato stabant circumdati amictuEt gemitus imo pectore saepe dabant.
Inter piratas Caesar stetit ille, triumphos
Qui gessit crebros et tulit ille necem.
Hic Croesum vidi, quem dicta diserta Solonis
200
Ex structo Cyri corripuere rogo.Sardonychatus ibi est Samius cruce fixus in alta.
Luminibus misere visus adesse meis.
Spectavi Syphacem vinctum cervice catenis,
Qui quondam manibus regia sceptra tulit.
205
Huncque penes sorbens rex Ponti toxica stabat,Qui potuit vario strenuus ore loqui.
Hic Xerxesque fuit, tumido super aequore victus,
Cum victore suo visus adesse mihi.
Thesea, Miltiadem vidi, Cimona, Solonem;
210
Iustus Aristides, Phocion hicque fuit.Pompeius Magnus, superatus Caesare, iunctus
His stetit et mortis signa cruenta tulit.
Hicque videbatur Siculus dare prima tyrannus
Grammata, qui quondam iussa tremenda dedit.
215
Hic Crassus locuples de divite factus egenusA cunctis risus, probra scelesta tulit.
Quintus Gemoniis ut tractus Caepio scalis,
Prospexi, patria dictus in urbe pater.
Et Catilina suis iunctus stetit inde Cethegis,
220
Quis merito finis mors violenta fuit.Demisso stabant duo, Poeni, fulmina belli
Vultu, quos timuit Martia Roma diu.
Hic Priamusque senex fuit et Priameia proles,
Tractus et adiunctis hic fuit Hector equis.
225
Illis mixta stetit pudibunda Polyxena, cuiusAeacidis roseo sanguine busta madent.
Hac coniuncta tenens hausit Sophoniba venenum,
A caro cepit quod nova nupta viro.
Hic steterat Cleopatra feris dans anguibus artus,
230
Quae stupri voluit praemia Martis opes.Hic fuerat Dido mihi visa Sychaeia coniunx,
Ensis adhuc niveo pectore fixus erat.
Impatiens Phyllis, quae finxit se fore spretam,
In collo gessit vincula stricta suo.
235
Cum laqueo stetit hic, quae quondam vicit amoremOptans privigni Phaedra petulca torum.
Hicque Clytaemestra, excidium quae saeva marito
Struxit, erat, nati iure necata manu.
Inde fuit geniti lasciva Semiramis igne
240
Ardescens, cuius cepit ab ense necem.Respexi ulterius, volui nam visere cunctos,
Stabat in atratis magna caterva togis.
His mixiti fuerant, quorum nunc iugera lugent,
Est quorum multo sanguine tinctus ager.
245
Dextra Sigismundi domuit quos incluta regis,Cuius adhoc hodie tela cruenta timent.
Hos quidem Mysos vel Dacos nomine dicunt,
Sunt docti numquam posse tenere fidem.
Hi varios luctus et singultantia verba
250
Eundebant, victis condicione pares.Praeterea vidi, quos sic Fortuna fefellit,
Innumeros planctus fundere ab ore graves.
Hinc aliqui fuerant ausi fastigia celsa
Scandere, lubrica quos trusit ad ima dea.
255
Cum lacrimis multi convicia crebra dederunt,Verba per ampullas qui modo facta dabant.
Anxius astabam vultum sperando priorem,
Sperabam laetum, quod fuit ante, iubar.
Hibernae veniunt post frigora tempora brumae
260
Candida cum niveis lilia mixta rosis.Imbres non semper spargit pluviosus Orion
Nec semper nebulae sidera clara premunt.
Post tenebras lux saepe redit, post nubila clarus
Aether, post tristes saepe serena dies.
265
Haec fuit in tumidis spes sola retenta procellis,Haec fovit mentem sola relicta meam.
Dum sic ambiguis versarer sedulo rebus,
Audivi strepitus multaque verba loqui.
Hinc reserabantur postes; circumtulit illa
270
Vultum, purpereis fulsit ut ante genis.Respexit, limis ut quondam risit ocellis,
Hinc periit pallor, qui fuit ante mihi.
Ostendens frontis laetum radiantis honorem,
Inde mihi rediit, qui fuit ante vigor,
275
Dulcia melliflua deprompsit verbula voce;Dulcior Hyblaeis vox erat illa favis,
Interea expansis aderat Cyllenius alis,
In manibus gessit Cynthia dona suis.
Vertice portabat petasum, talaria plantis
280
— Inde deum novi — nexa fuere sacris.Constitit et media divum legatus in aula
Haec dedit ad geminam verba verenda deam:
“Incluta, quae coleris magnum, Fortuna, per orbem
Turicremis capiens mascula tura focis,
285
Et nunc pro votis mundi moderaris habenas,Dirigis arbitrio res hominesque tuo,
Ardua dis superis tractanda negotia restant;
Consilium supiunt, est opus arte, tuum
Te sine nulla valet sapientia, te sine nullum
290
Ingenium, sine te dique deaeque nihil.Te sine nil valeo, citharae licet ipse repertor
Exstiterim, docto doctus et ore loqui.
Tolle moras igitur, socius comitabor euntem,
Ocius et sanctos visere vade choros!
295
Iuppiter exspectat solio te summus eburno,Adventum cupiunt numina cuncta tuum”.
Aurata dedit haec surgens in cyclade contra
Verbula mellitis pauca locuta sonis:
“Cuncta Panomphaei peragam mandata Tonantis,
300
A quo, quam profers, gratia tanta data est”.Panditur interea spatiosi valva theatri,
Pennigero egreditur Fors dea iuncta deo.
Aurigeris sonipes phaleris stetit ante superbus
Atria, qui vario murice stratus erat.
305
Ascendit regina suis adiuta ministris;Una fuit, frontes gesserat una duas.
Magna sequebatur famulorum turba, notavi
Quam paulo brevibus versibus ante meis.
Atrati fuerant omnes et compede vincti
310
Multi, pallorem quisquis in ore tulit.Hos facie inspexit, quam post sua terga gerebat,
Qua nihil in toto tristius orbe manet.
Qui praecedebant, residentis pectore vultum
Cernebant hilarem, lumina laeta deae.
315
Inerat hic torques gestans fulvasque catenasIn Tyriis felix compta caterva togis.
Hanc propius reliquis incessit aperta mamillis
Candidulis, multis Thais amata viris.
Hinc Ephyrea suis ivit coniuncta puellis
320
Lais; quas dederat Graecia, gessit opes.Ibat in aurata meretrix Cadmeia veste,
Misit amatoribus dulcia signa suis.
Rhodopis hinc, celsas meruit quae dives avaro
Pyramides femori, non procul ivit equo.
325
Hos comitabantur certi, quos diximus ante,Inflatis, reptans turba superba, genis,
Qui longo ronchos de rhinocerote sonoros
In me iactabant, his quia mixtus eram.
Audivi sacras ibi crebro carpere Musas
330
Et testudineam cum crepitante lyram.“Utile nil sapiunt nisi inania verba poetae” —
Haec quidam, nomen non meminisse licet.
Non tumidis tantum resonaret vocibus, illi
Si facies etiam postera nota foret.
335
Quae sunt ante, videt, sed quae ventura sequuntur,Praeterit, exstincta non videt illa face.
Nulli Fors fulsit tam prospera tamque secunda,
Cui non interdum lubrica visa fuit.
Livor, lis, rabies, furor, ira, libido nocendi
340
Hos inter fuerat, sedulo nulla quies.Ergo procul subitis pedibus iungebar ab illis
Carpebam primus, quod dea, solus iter.
Ulterius fueram paulisper ut inde profectus
Est mihi facta cohors obvia cana senum.
345
Pauci cum senibus iuvenes ivere verendis,Nullus in his fastus nec coma torta fuit.
Hos inter rarus fulgebat miles in armis,
Qui generis gessit stemmata clara sui.
Femineae venit hinc his iuncta caterva cohortis
350
Casta, verecundus fulsit in ore rubor.Inde sacerdotum processit turba sacrorum,
In populo quorum vita probata nitet.
Incessit demum facie matrona decenti
Pannosa, in laceris dedecorata togis.
355
Ore dedit questus, canis dispersa capillis,Figens caeruleo lumina maesta solo.
Numen erat vultu, vultus quoque numine dignus
Et fuit omnigeno dignus honore coli.
Obstupui, fateor, venerandae frontis amore
360
Captus, nescivi, quae tamen illa foret.Huc illuc oculos direxi, offendere notum
Optabam; notus tu mihi solus eras.
Tu mihi solus eras, praesul dignissime, notus
Inter pontifices, gloria magna, sacros.
365
Non procul ivisti domina, quam vidimus, imoQuae longos gemitus pectore saepe dabat.
Audax accessi, reverenter et oscula dextrae
Rite dedi, supplex orsus et ista loqui:
“Alme pater”, dixi, memini si singula recte,
370
“Doctorum tutus portus et aura virum,Ad te confugio stupidus, tremor occupat artus,
Edoceas, quae sit contio tanta senum!
Quae dea, qui comites, quid singultantia verba,
Quid lacera haec vestis, quam gemebunda gerit?
375
Respiciens hilari tum me, pater inclute, vultu,Doctiloquis dederas haec mihi verba modis:
“Pectore solve metum, curas depone, timendum
Ulterius non est, hic bene tutus eris.
Hic non Fortunae metuas adversa bifrontis
380
Flamina, nil tetricas, quas gerit illa, faces!Non risum timeas, convicia, probra, cachinnos,
Hic nemo nasum rhinocerotis habet.
Haec est, quam cernis, Virtus regina, per orbem
Quae fuerat priscis incluta temporibus,
385
Quae gessit toties victricia signa, triumphos,Quae toties claros fecit in orbe viros.
Non amat illecebras aut munera blanda Diones
Haecque voluptatis marcida castra fugit.
Haec fert ingenium, sensus dat sola profundos,
390
Haec caelo dignos seque suosque facit.Post cineres meritos haec cunctis reddit honores,
Haec dat perpetuos vivere sola dies.
Haec quos dat fasces, quae dat loca prima merenti,
Non sunt instabilis sub dicione rotae,
395
Haec homines facit esse deos per strenua facta,Hos iungit superis per sua gesta choris.
Omne nefas, scelus omne fugit, non utitur illa
Fraudibus, insidiis, calliditate, dolo.
Simplicitas sed vera placet rectique cupido
400
Huicque placet sanctae religionis amor.Qui vult Virtutis sublimes scandere colles,
Omne nefas fugiat, dedecus omne, scelus.
Desine mirari, lacera quod veste videtur,
Quod gemitus imo pectore saepe trahat.
405
Causa subest: mundi domina haec fuit incluta quondam,Pro! gemina impenum Fors modo fronte tenet.
Pro votis haec nunc orbis moderatur habenas
Et cepit nostrae sceptra corusca deae.
Haec colitur cunctis, contemnitur undique Virtus;
410
Ut paucos comites nunc habet illa, vides.Iam vadit superis et summo cuncta Tonati
Dicere, sub querulis collacrimando modis.
Nos sequimur comites. Si quos non noscis abunde,
Efficiam, quisquis quod tibi notus erit.
415
Haec, quae cana gradu procedit turba modesto,Philosophis plena est Socraticisque viris.
Cecropios Samiosque patres ire ordine cernis
Longo, quos Latium, Graecia quosque tulit.
Magnus Aristoteles, divus Plato, Zeno, Cleanthes,
420
Chrysippus, Thales, Pittacus, inde Bias.Cetera, quamque vides, delecta caterva sophorum
Consequitur nostram semper in orbe deam.
Noscis ter ternas gradientes parte sorores
Ex alia, quae sunt numina magna tibi.
425
Agminis hinc princeps cithara procedit eburna,A quo divino saepe furore cales.
Pascua qui cecinit, qui rura et grandia bella,
Subsequitur, primus laurea serta gerit.
Hunc sacri longo comitantur in ordine vates,
430
Quos noscis; frustra nota referre velim.Quos vero aurato cernis diademate claros,
Hos inter noster rex modo maior adest.
Multus excellit procero corpore, vultu
Illustri, forti pectore corde, manu.
435
Rettulit a domitis modo quae victricia Moscis,Signa gerit, victor notus ad astra potens.
Infidum stravit quo Mysum, cingitur ense;
Ulterius cernis, gestat ut ille minas.
Hunc penes incedit Macedum rex magnus in armis,
440
Cui quondam totus subditus orbis erat.Hinc Numa, qui leges et religionis honores
Instituit, primus Martis in urbe pater.
Est Hostilius hic, qui parva tuguria rexit
Providus et patriae post modo rector erat.
445
Tarquinius venit hinc de mercatore CorinthoProgenitus, cuius commoda Roma tulit.
Tullius et tandem procedit Servius ille,
Qui patriae rexit fulgida sceptra suae.
Vertit in excelsas pulchrae Carthaginis arces
450
Scipio, Romulidum gloria prima ducum.Hic est, quem cernis, claro spectabilis ore,
Primus Romano Marcus in eloquio.
Inde venit consul de patris Varro macello
Susceptus, patriae splendor honosque togae.
455
Haec sit femineae quae casta caterva cohortis,Scire cupis; paucis, accipe, doctus eris.
Prima pudicitiae specimen Lucretia sanctae
It gestans manibus signa cruenta suis.
Candida Dulichii coniunx procedit Ulixis,
460
Inter quae mansit tot sine labe procos.Inde venit leni coniunx Capaneia gressu,
Quae dederat structo pectora fida rogo.
Hinc est, magnanima quae vadit Cloelia fronte,
Transiit haec Tiberis, casta virago, minas.
465
Ista ratem traxit sic suspicione solutaClaudia, virginei fulgida stella chori”.
Plura loqui cupiens, praesul dignissime, coeptum
Turbavit, qui post terga tumultus erat.
Namque venit magno residens Fortuna caballo,
470
Quam comitabatur maxima turba virum.Huic Virtus, certe visu miserabile, cessit,
Virtutis comites huicque dedere locum.
Quam penitus spretam famuli trusere superbi,
Laetas Fortunae qui tenuere faces.
475
Probra dabant crebro, convicia crebra, cacchinnosRonchisons, quisquis rhinocerota tulit.
Praeteriit stolida Fors sic malefida cohorte,
Deridens sanctam, verba perampla, deam.
Incluta constanti Virtus haec pectore passa
480
Ediderat querulis ista locuta sonis:“Ne moveant, comites, quae mecum probra tulistis,
Nam mala nil potis est lingua nocere bonis!
Quae modo Fortunae vidistis dona, caduca
Sunt siquidem, pereunt singula more nivis.
485
Nil habet aeternum, nil fert dea lubrica firmum,Instabilis, bona nunc, nunc mala nomen habet,
Est merito bifrons, vultum fert namque gemellum,
Nunc hilaris multis indeque tristis adest.
Nunc adimit fasces, nunc captos reddit honores,
490
Sic crebro primum dat recipitque locum.Quis etiam nuper laetis arrisit ocellis,
Hi post viderunt triste supercilium.
Sic variat Fortuna vices: quem tollit in altum,
Deprimit, et quem nunc presserat, inde levat.
495
Est indignorum fautrix, inimica virisqueFortibus, Aoniis est inimica deis.
Praemia non aequa moderatur lance nec umquam
Pro meritis dignis praemia digna refert.
Ignavis donat torquea et equestria signa,
500
Terrarum dominos hos Mariumque facit.Praeponit stolidos sapientibus hosque decorat,
Felices paucos sed sinit esse diu.
Sit liceat praedo, sacras qui laeserit aedes,
Publicus hinc notus sitque homicida licet,
505
Sit liceat leno, parasitus, fur vel adulter,Proditor aut turpis ganeo, mimo levis,
Si fautrix fuerit, nota nulla nocere valebit,
Illustres, claros ingenuosque facit.
Ad vos, o superi, iustas volo ferre querelas:
510
Quae gens, qui mores, quae modo saecla vigent!Est vitio verum, placet assentatio fallax,
Lex modo sub pedibus dexteritasque iacet,
Omnia versa quidem, magnis elisa ruinis
Cunctaque Fortunae succubuere manu.
515
Nunc ego contemnor, quae quondam rite colebar,Nunc trudor, laceror, spernor, ubique premor
Omnes Fortunae venerantur mobile numen,
Et nostris pauci dant modo tura focis.
Vidistis, qui nunc illius terga sequuntur,
520
Hi quondam reges exstiterantque duces,lam varios luctus et largos lumine fletus
Fundunt, his quoniam sedulo spreta fui.
Vos, qui me colitis vestigia nostra sequentes,
Non inconstantis flabra timete deae!
525
Fortunae adversos superat patientia flatus;Hos quisquis vincit, qui patienter habet“.
Dixerat. Hinc subito discessit pectore somnus
Et caeli medio Phoebus in axe fuit.
Pectora tollebam viduo lassata cubili
530
Et scripsi teneris haec mihi visa modis.A te materies, a te mihi causa dabatur
Et data sunt numeris te duce cuncta meis.
Haec igitur grata legito, pater inclute, fronte,
Somnia non frustra mane venire solent.