Poem #23
Ioannes Dantiscus Riccardo Bartholinowritten 1515-05-14 — 1515-05-16 first edition 1515-09-13
Early printed source materials:
1 | BARTOLINI 1515 (Ioannes Dantiscus Riccardo Bartholino) p. Fiii v-G[iii r] (in extenso) |
2 | BARTOLINI 1602 (Richardo Bartholino) p. 341-344 (in extenso) |
3 | DANTISCUS 1764 (Ad Ricardum Bartholinum) p. 45-53 (in extenso) |
Prints:
1 | DANTISCUS 1938 (Do Ryszarda Bartholina) No. 8, p. 54-68 (Polish translation, Jan Michał HARHALA) |
2 | Dantisci Carmina (Ricardo Bartholino) No. 17, p. 74-83 (in extenso) |
3 | STARNAWSKI 2000 Patrimoine (À Richard Bartholinus (XVII, v. 1-56)) No. 94, p. 223-225 (French translation, by P. Pietquin) |
Text & apparatus & commentaryPlain textText & commentaryText & apparatus
Si rerum pensare vices libet, ordine certo
Quas natura parens statuit, Ricarde, videmus
Omnia sub iusta moderari lege modoque.
Astra suos servant, quos consuevere, meatus,
Servat et haec ingens immensi machina caeli
Circuitus, quibus hunc in se complectitur orbem.
Phoebus ab extremis, ut dudum, emergitur Indis
Et Tartessiaco se rursus in aequore condit;
Fulget tranquillae per opaca silentia noctis
Illunisque etiam parvum decrescit in orbem,
Et perit atque redit, numquam stata tempora fallit.
Annus habet glacies, habet aestus, veris amoeni
Quodque tenet. Sunt sorte sua contenta vicissim
Omnia nec fines et litora praeterit aequor.
Deucalionis aquas olim, Phaethontis et ignes
Sustinuit tellus; sunt omnia tuta fidemque
Non temerant fateorque animantia cuncta, sub una
Quae vivunt specie, unanimi sunt foedere iuncta.
Non aper in similem per silvas irruit aprum,
Ursus in atrocem saevit non efferus ursum
Solius est hominis, quamvis animantia longe
Innata exsuperat ratione, ferocia maior.
Omnes armorum strepitus Martisque tumultus,
Quaeque vides tormenta, sudes, thoracas et hastas,
Contra homines effinxit homo, meditatur in horas
Pluraque, quis possit per plurima damna nocere.
Per maria et terras, per multa volumina rerum
Itur in angustum discrimen et omne periclum,
Sic ardor multos et habendi dira cupido
Versat pertaesos tranquillum vivere, semper
Quin agitent quidquam, superis terrisque perosum.
Hinc tot bella, acies, caedes desertaque rura,
Et campi toties dispersis ossibus albent.
Tales, qui totum duxere in proelia mundum,
Hortare ad pacem! Nec opus calcaribus esse
Censeo equis ultro properantibus. Ille profecto
Sedulus est et qui pacem deposcit et optat,
Inclutus a multis Sigismundus faustiter annis.
Pacis amans ultro numquam, sed semper in hostes
Arma lacessitus suscepit, non tamen umquam
Bosporon et contra Mysosque, Getasque, Scythasque.
Hunc igitur, cuius terras spatiosaque regna
Parrhasis Arctos agit per Balthea litora magni
Oceani prope ad Euxinum diffusius aequor,
Pectore, ne grave sit, paucis, adverte, docebo!
Slesiacis primum, regnum germanus habebat
Donec Alexander patrium, dux iustus in oris
Iustitiam, solet ut semper, librabat in aequis
Nullus erat praedo, nullus grassator in antris:
Per stratas omnesque vias, per compita passim
Ibat securus tranquilla pace viator;
Undique cunctarum fuerat pax optima rerum.
Quantum consilio quantumque salubribus actis
Profuit et post se quam commoda multa reliquit.
Cum frater demum fato concessit ad astra,
Conflato regnum graviter qui affecerat aere,
Orsus ut instantes vix restaurare ruinas
Rex novus, infida propere dux fraude Michaël
Concitus ad Moscos defecit, turpiter hostis
Factus; eos secum Lithuanas duxit in oras.
Omnibus in regno velocius obvius ibat.
Inde citum permensus iter mox ipse, priusquam
Fama aderat subito, Moscosque ducemque fugabat,
Pone sequens victor per lata Borysthenis arva.
Perculsus pacem orandam deponereque arma
Censuit; ad regem legatos munere multo
Transmisit; supplex veniam pacemque poposcit.
Foedera rex pepigit; generosi pectoris irae
Supplicibusque solet leviter regalis; habent nam
Dis animos similes reges et pectora magnis.
Limitibus demum positis et finibus orbis
Sarmatiae, aeternum fuerat vulgata per omnes
Quae tamen, ut referam paulo post, fracta, Scytharum
Foedifragum ut mos est, graviter non mansit inulta.
Ad regnum rediit iam credens omnia tuta
Heroum Sigismundus honos pacemque repostam
Libera distribuit. Taedae subiere iugales,
Quaerere quas voluit Germanis forsan in oris.
Perfidus interea Valachus, cui Mysia paret
Inferior, dum rex sperat laetos hymenaeos,
Agminibus, late Podoleis castraque in arvis,
Omnia depopulans, statuit, per tela, per ignes.
Sic choreas dulcesque iocos et coepta fefellit
Gaudia. Rex igitur prudens, ut semper ad omnes
Spectatur vultu, sint tristia sive secunda —
Milia confestim collegit multa suorum
Haecque insperatos propere dimisit in hostes.
Hostis ut haec sensit, retro fugiebat ad arces,
Non ausus conferre manus. Gens regia late
Terga sequebatur totque oppida, castra casasque
Exussit, longe saevum populata per arva
Mysia, tot ducibus captis procerumque catervis;
Et nisi germanus senior, qui sceptra gubernat
Pannoniae, rem pacasset, iam Mysia tota
In cineres pro perfidia conversa iaceret.
Hinc Valachus veniam ut petiit captosque redemit,
Sic iterum dura lassatus casside victor
Pectore volvebat positis gravioribus armis
Pacem, qua totus nihil orbis gratius in se
Continet. Hunnorum praeclaro stemmate pulchram
Dulciter exigere et regno, dum fata vocarent,
Heredes patrio tum post se linquere. Vertit
Omnia sors aliter. Movit furialis Erinys
Hippophagos Nomades, gelida Maeotide saeptos.
Praeter spem innumeri regnum invasere Polonum.
Ut sueti rapido transire per omnia cursu,
Milia multa hominum, matres vetulosque parentes,
Reptantes pueros, iuvenes tenerasque puellas
Occisis multis; iamiamque abducere longe
Coeperunt. Tum rex subitis et rebus in arctis
Congessit turmas equitum peditumque catervas,
Quas potuit, iussitque sequi velociter omnes.
Qui nil cesserunt, contra confligere magno
Quin etiam clamore dabant sua signa volentes.
Parte ab utraque statim nisu et conamine toto
Bellatum. Fortuna diu stetit eminus anceps.
Intulit et volucres detorsit ab aure sagittas,
Terga dabant Nomades. Ibidem bis dena Getarum
Milia trunca iacent. Abducti sicque soluti
Ad patrios tandem salvi rediere Penates.
Post istam, donec periuro pectore Moscus
Sacramenta, fidem, iurataque foedera rupit
Adiunctis belli sociis, qui templa Quirini
Romani obliti, templi adiunxere profanis
Se hostibus et regem conspiravere — nefandum! —
Hi non permittunt Titanas Pelion Ossae
Iungere, consilia et numquam tam dira secundant.
Qualiter hoc bellum confectum, scribimus, omnemque
Historiae seriem, quodsi mihi vita manebit,
Hoc obiter tamen est addendum: Quinque carina
Myriades Stygia Charon una luce recepit
Moscorum; primosque duces, primosque senatus
Principis infidi captos Sigismundus in arcto
Devincti pro commisso dant crimine poenas;
De reliquis bello sunt nobilioribus isto
In vivis siquidem plus quam duo milia capti.
Sponte nocet nulli nisi proritatus, abunde
Parte sed ex omni fines et parta tuetur.
Sique lacessitus quandoque citatur ad arma,
Velox egreditur munitus milite forti
Et duce iustitia superat semperque triumphat.
—Victores inflare solent res saepe secundae —
Non renuit tamen haec ineundae foedera pacis,
Ex mediis ad quae castris huc venit omissis
In tot prostratos armis victricibus hostes.
(Metire, a gelidi sit quanta Borysthenis undis
Danubii ad ripas distantia!) pacis amator
Hactenus ad pacem ex regno praecessit habendam;
Non tamen, ut prorsus iam segnis bella timeret.
Sed contra invitus gentiles suscipit arma
Christicolas, quos tot bellis defendit et illos
Infidis semper tutatur ab hostibus. Ergo
Parte libens ista confecta in pace maneret.
Rumpere, quae nollet, tandem cogetur inire
Bella lacessitus, sua sic et parta tueri.
Hos igitur cum complicibus, quos ardor habendi
Arietat, hortare ad pacem, concordia rerum
Hos docta et longa doceas ambage, vel illos!
Si pacem penitus nolunt gaudentque sub armis,
Ista cothurnato compelle ad proelia versu,
Quae nunc pro Christi si quisquam vellet amore
Instant praeclaris ad commoda tempora bellis!
Sunt etenim! Huc ducas tam multo Marte furentes,
Dum Sophus in Turcas immania classica ducit!
Quem nuper tota fudit cum gente, morandum
Et Constantini Byzantia moenia Magni,
Thracia tota iugum Trapezuntiaque arva subirent.
Inde Palaestinae tellus promissa sacratae,
Memphis, Persis, Arabs, Babylon, sacra culmina Sinae,
Rex Sigismundus adest, divini nominis atris
Hostibus infensus. Contra illos foedera iunget,
Sint modo, qui accipiant, non detrectabit in omnem
Eventum contra Mahometica pergere castra.
Belliger ut magno caesar cum rege triumphet!
Quas natura parens statuit, Ricarde, videmus
Omnia sub iusta moderari lege modoque.
Astra suos servant, quos consuevere, meatus,
5
Servat uterque polus solitum, quo volvitur, axem.Servat et haec ingens immensi machina caeli
Circuitus, quibus hunc in se complectitur orbem.
Phoebus ab extremis, ut dudum, emergitur Indis
Et Tartessiaco se rursus in aequore condit;
10
Ipsa suo pleno Latonia tempore cornuFulget tranquillae per opaca silentia noctis
Illunisque etiam parvum decrescit in orbem,
Et perit atque redit, numquam stata tempora fallit.
Annus habet glacies, habet aestus, veris amoeni
15
Autumnique gravis pluvias, sua tempora tempusQuodque tenet. Sunt sorte sua contenta vicissim
Omnia nec fines et litora praeterit aequor.
Deucalionis aquas olim, Phaethontis et ignes
Sustinuit tellus; sunt omnia tuta fidemque
20
Nunc elementa, datum nobis post Iridis arcus,Non temerant fateorque animantia cuncta, sub una
Quae vivunt specie, unanimi sunt foedere iuncta.
Non aper in similem per silvas irruit aprum,
Ursus in atrocem saevit non efferus ursum
25
Nec draco in Hesperium misso furit igne draconem.Solius est hominis, quamvis animantia longe
Innata exsuperat ratione, ferocia maior.
Omnes armorum strepitus Martisque tumultus,
Quaeque vides tormenta, sudes, thoracas et hastas,
30
Tela, enses, frameas, arcus volucresque sagittasContra homines effinxit homo, meditatur in horas
Pluraque, quis possit per plurima damna nocere.
Per maria et terras, per multa volumina rerum
Itur in angustum discrimen et omne periclum,
35
Invisae saltem rumpantur ut otia pacis.Sic ardor multos et habendi dira cupido
Versat pertaesos tranquillum vivere, semper
Quin agitent quidquam, superis terrisque perosum.
Hinc tot bella, acies, caedes desertaque rura,
40
Oppida diffractaeque urbes et inania regna,Et campi toties dispersis ossibus albent.
Tales, qui totum duxere in proelia mundum,
Hortare ad pacem! Nec opus calcaribus esse
Censeo equis ultro properantibus. Ille profecto
45
Non monitoris eget, placidae qui pacis amatorSedulus est et qui pacem deposcit et optat,
Inclutus a multis Sigismundus faustiter annis.
Pacis amans ultro numquam, sed semper in hostes
Arma lacessitus suscepit, non tamen umquam
50
Contra Christicolas, verum in crudelia castra,Bosporon et contra Mysosque, Getasque, Scythasque.
Hunc igitur, cuius terras spatiosaque regna
Parrhasis Arctos agit per Balthea litora magni
Oceani prope ad Euxinum diffusius aequor,
55
Ut noscas, quantum pacem desideret omniPectore, ne grave sit, paucis, adverte, docebo!
Slesiacis primum, regnum germanus habebat
Donec Alexander patrium, dux iustus in oris
Iustitiam, solet ut semper, librabat in aequis
60
Lancibus et cunctis iuste impertivit eandem.Nullus erat praedo, nullus grassator in antris:
Per stratas omnesque vias, per compita passim
Ibat securus tranquilla pace viator;
Undique cunctarum fuerat pax optima rerum.
65
Non sentit praesens, hoc postera sentiet aetas,Quantum consilio quantumque salubribus actis
Profuit et post se quam commoda multa reliquit.
Cum frater demum fato concessit ad astra,
Conflato regnum graviter qui affecerat aere,
70
Unanimi procerum consensu sceptra recepit.Orsus ut instantes vix restaurare ruinas
Rex novus, infida propere dux fraude Michaël
Concitus ad Moscos defecit, turpiter hostis
Factus; eos secum Lithuanas duxit in oras.
75
Haec paci intentus rex ut cognovit, omissisOmnibus in regno velocius obvius ibat.
Inde citum permensus iter mox ipse, priusquam
Fama aderat subito, Moscosque ducemque fugabat,
Pone sequens victor per lata Borysthenis arva.
80
Princeps hinc Scythicus bellum exitiale timebat.Perculsus pacem orandam deponereque arma
Censuit; ad regem legatos munere multo
Transmisit; supplex veniam pacemque poposcit.
Foedera rex pepigit; generosi pectoris irae
85
Sunt siquidem faciles et mens ignoscere lapsisSupplicibusque solet leviter regalis; habent nam
Dis animos similes reges et pectora magnis.
Limitibus demum positis et finibus orbis
Sarmatiae, aeternum fuerat vulgata per omnes
90
Aequoris et terrae positus pax inter utrumque.Quae tamen, ut referam paulo post, fracta, Scytharum
Foedifragum ut mos est, graviter non mansit inulta.
Ad regnum rediit iam credens omnia tuta
Heroum Sigismundus honos pacemque repostam
95
Militibus missis erexit et otia cunctisLibera distribuit. Taedae subiere iugales,
Quaerere quas voluit Germanis forsan in oris.
Perfidus interea Valachus, cui Mysia paret
Inferior, dum rex sperat laetos hymenaeos,
100
Fraude Leopoliam multis obsederat urbemAgminibus, late Podoleis castraque in arvis,
Omnia depopulans, statuit, per tela, per ignes.
Sic choreas dulcesque iocos et coepta fefellit
Gaudia. Rex igitur prudens, ut semper ad omnes
105
Res solet esse graves, nihilo demissior — unoSpectatur vultu, sint tristia sive secunda —
Milia confestim collegit multa suorum
Haecque insperatos propere dimisit in hostes.
Hostis ut haec sensit, retro fugiebat ad arces,
110
Quas habuit proprias, ad silvas atque paludes,Non ausus conferre manus. Gens regia late
Terga sequebatur totque oppida, castra casasque
Exussit, longe saevum populata per arva
Mysia, tot ducibus captis procerumque catervis;
115
Postremo rediit spoliis illaesa superbis.Et nisi germanus senior, qui sceptra gubernat
Pannoniae, rem pacasset, iam Mysia tota
In cineres pro perfidia conversa iaceret.
Hinc Valachus veniam ut petiit captosque redemit,
120
Res est sub caelo vix, credo, notior ulla.Sic iterum dura lassatus casside victor
Pectore volvebat positis gravioribus armis
Pacem, qua totus nihil orbis gratius in se
Continet. Hunnorum praeclaro stemmate pulchram
125
Reginam duxit, ratus hinc securius annosDulciter exigere et regno, dum fata vocarent,
Heredes patrio tum post se linquere. Vertit
Omnia sors aliter. Movit furialis Erinys
Hippophagos Nomades, gelida Maeotide saeptos.
130
Hi clandestino sub verno tempore gressu,Praeter spem innumeri regnum invasere Polonum.
Ut sueti rapido transire per omnia cursu,
Milia multa hominum, matres vetulosque parentes,
Reptantes pueros, iuvenes tenerasque puellas
135
More suo iam nexerunt misereque ligaruntOccisis multis; iamiamque abducere longe
Coeperunt. Tum rex subitis et rebus in arctis
Congessit turmas equitum peditumque catervas,
Quas potuit, iussitque sequi velociter omnes.
140
Ventum erat ad cuneos, spoliis praedaque refertos.Qui nil cesserunt, contra confligere magno
Quin etiam clamore dabant sua signa volentes.
Parte ab utraque statim nisu et conamine toto
Bellatum. Fortuna diu stetit eminus anceps.
145
Verum quam cito se gens regia comminus hostiIntulit et volucres detorsit ab aure sagittas,
Terga dabant Nomades. Ibidem bis dena Getarum
Milia trunca iacent. Abducti sicque soluti
Ad patrios tandem salvi rediere Penates.
150
Pax iterum fuerat, sed parvo tempore, clademPost istam, donec periuro pectore Moscus
Sacramenta, fidem, iurataque foedera rupit
Adiunctis belli sociis, qui templa Quirini
Romani obliti, templi adiunxere profanis
Se hostibus et regem conspiravere — nefandum! —
155
Contra Christicolam. Sed dis sunt omnia curae.Hi non permittunt Titanas Pelion Ossae
Iungere, consilia et numquam tam dira secundant.
Qualiter hoc bellum confectum, scribimus, omnemque
Historiae seriem, quodsi mihi vita manebit,
160
Versibus innumeris conscriptum utcumque videbis.Hoc obiter tamen est addendum: Quinque carina
Myriades Stygia Charon una luce recepit
Moscorum; primosque duces, primosque senatus
Principis infidi captos Sigismundus in arcto
165
Carcere habet, qui compedibus durisque catenisDevincti pro commisso dant crimine poenas;
De reliquis bello sunt nobilioribus isto
In vivis siquidem plus quam duo milia capti.
Sponte nocet nulli nisi proritatus, abunde
170
Contentus propriis. Sua quae sunt, cuique relinquit,Parte sed ex omni fines et parta tuetur.
Sique lacessitus quandoque citatur ad arma,
Velox egreditur munitus milite forti
Et duce iustitia superat semperque triumphat.
175
Nunc quamvis victor tot grandia bella peregit—Victores inflare solent res saepe secundae —
Non renuit tamen haec ineundae foedera pacis,
Ex mediis ad quae castris huc venit omissis
In tot prostratos armis victricibus hostes.
180
Pace frui cupiens interque capedine longa(Metire, a gelidi sit quanta Borysthenis undis
Danubii ad ripas distantia!) pacis amator
Hactenus ad pacem ex regno praecessit habendam;
Non tamen, ut prorsus iam segnis bella timeret.
185
Sunt vires, est mens gentesque ad proelia multae,Sed contra invitus gentiles suscipit arma
Christicolas, quos tot bellis defendit et illos
Infidis semper tutatur ab hostibus. Ergo
Parte libens ista confecta in pace maneret.
190
Quam si quis temere iniustis conabitur ausisRumpere, quae nollet, tandem cogetur inire
Bella lacessitus, sua sic et parta tueri.
Hos igitur cum complicibus, quos ardor habendi
Arietat, hortare ad pacem, concordia rerum
195
Foedera confusumque chaos compage solutaHos docta et longa doceas ambage, vel illos!
Si pacem penitus nolunt gaudentque sub armis,
Ista cothurnato compelle ad proelia versu,
Quae nunc pro Christi si quisquam vellet amore
200
Depositis intestinis a pectore rixis,Instant praeclaris ad commoda tempora bellis!
Sunt etenim! Huc ducas tam multo Marte furentes,
Dum Sophus in Turcas immania classica ducit!
Quem nuper tota fudit cum gente, morandum
205
Non esset siquidem. Nunc posset Graecia vinciEt Constantini Byzantia moenia Magni,
Thracia tota iugum Trapezuntiaque arva subirent.
Inde Palaestinae tellus promissa sacratae,
Memphis, Persis, Arabs, Babylon, sacra culmina Sinae,
210
Totus et usque nigros mundus caperetur ad Indos.Rex Sigismundus adest, divini nominis atris
Hostibus infensus. Contra illos foedera iunget,
Sint modo, qui accipiant, non detrectabit in omnem
Eventum contra Mahometica pergere castra.
215
De quibus unanimi — di faxint! — pectore iunctiBelliger ut magno caesar cum rege triumphet!