Łacina listów Dantyszka z roku 1537

Język łaciński używany przez wybitnego humanistę w życiu codziennym zasługuje na osobną analizę. Listy nie pisane z myślą o publikacji, nie ukrywające pod formą listu innych gatunków literackich – listy, które służyły przede wszystkim bieżącej informacji i kontaktom międzyludzkim – stanowią do takiej analizy doskonały materiał.

Sposób zapisu tekstu

Poniższe uwagi dotyczące zapisu tekstu łacińskiego przez Dantyszka opierają się przede wszystkim na analizie autografów jego listów. Analizie tej podałam tak czystopisy, jak i bruliony, mając jednak w pamięci różnice ich zastosowań, z rezerwą podchodząc zwłaszcza do brulionów, pisanych często w pośpiechu lub niedbale, i w związku z tym nie zawsze uzewnętrzniających wyznawane przez ich autora reguły zapisywania tekstu.

Zasady ortograficzne Dantyszka

1) Zapis grupy głosek -ti-

W pozycji przed samogłoskami klasyczne -ti- zapisuje Dantyszek jako -ci-, z wyjątkiem -tio- w pozycji po c i s oraz -tia- w pozycji po s. Wydaje się też mieć w pamięci etymologię etiam (et + iam), bowiem w listach oryginalnych, w których dąży do poprawności, przeważa pisownia etiam (60%), zaś w brulionach dominuje eciam (88%).

2) Dyftongi

Wyraźna jest tendencja do klasycznie poprawnej pisowni dyftongów – w listach oryginalnych -ae- zapisane zostało według zasad ortografii klasycznej (najczęściej w graficznej postaci e caudatum) w 81% przypadków. Kilkakrotnie odnotować można także hiperpoprawność zapisu (caetera, caeterum, claementer, sincaere).

Dyftong -oe- (w zapisie e caudatum) występuje w analizowanych listach tylko dwukrotnie, w słowach foedus i foedant, trudno bowiem uznać za przykład jednorazowy zapis słowa poenitudo przy pomocy e caudatum wobec oboczności poenitudo i paenitudo. Monoftong -e- występuje natomiast w jednorazowym zapisie tragedia.

3) Litery u i v

Niemal w 100% przypadków (6 wyjątków w czystopisach, 28 w brulionach, co stanowi ułamek procenta) Dantyszek pisze v na początku wyrazu. W środku i na końcu wyrazu zawsze występuje pisownia u, z jednym wyjątkiem: konsekwentnie -v- występuje w środku wyrazu w złożeniach z przyimkiem in- (inviserem, invitabo, invitus, invtilem). Jako wyjątek od tego wyjątku również konsekwentnie pojawia się złożenie in- + -u- w złożeniach z czasownikiem venio.

4) Geminaty

Wyraźna jest również tendencja do zapisywania geminat według reguł klasycznych. Za ważny wyjątek należy tu uznać słowo litterae, zapisywane zazwyczaj skrótem, oprócz jednego wypadku w listach oryginalnych (literulae) i jednego wypadku w brulionach (literis); z braku innych świadectw wypada uznać tę ortografię za wiążącą. Innym wyjątkiem jest konsekwentne w czystopisach nieuwzględnianie asymilacji wstecznej w niektórych złożeniach czasowników z przyimkami (adferet, adfuturum, adnitendum, adnixsus ale: affectum, affectionis, assequetur, assecutus, asserat). Wyrazy pochodne od sollicito zawsze pisane są przez jedno -l-, wyrazy pochodne od opportet zawsze pisane są przez jedno -p-, czasownik bullio (występuje tylko raz) zapisany jest przez jedno l.

5) Inne zaobserwowane prawidłowości

• W złożonym czasowniku exspecto zawsze pomijane jest -s- (expecto).
• Niektóre wyrazy rozpoczynające się na a są aspirowane (habunde, harena)
• Zawsze w czystopisach i w 67% przypadków w brulionach słowo beneuolentia ma pisownię beniuolencia (33% brulionów: beneuolencia)
• Słowa pochodzenia greckiego, w języku greckim zawierające głoski φ, θ  i τ, są pisane odpowiednio przez ph (phanaticus, sicophanticique), th (Theodericus, aetherea, theologiae) i t (auctenticum, autenticum), nawet jeżeli tradycyjny zapis łaciński się temu sprzeciwia. Hiperpoprawnie przez ph zapisane zostało słowo prophanos.
• W słowach siincerus i ociissime zdarza się pisownia -ii- w miejsce klasycznego -i-.

Stosowanie przez Dantyszka majuskuły

Można także zaobserwować pewną, choć ograniczoną regularność, jeśli idzie o używanie przez Dantyszka liter majuskułowych. Największa konsekwencja występuje tu w stosunku do nazw organizmów i instytucji społecznych i politycznych (np. Regnum – Królestwo, Respublica – Rzeczpospolita, Senatus Regni – senat Królestwa, Consilium – sejm, Consilium – Rada Pruska, Aula Regia – dwór królewski, Aula Caesarea – dwór cesarski, Concilium – sobór, Capitulum – kapituła, Episcopatus – biskupstwo, Magistratus – zarząd miasta, i inne). Bardzo obficie i raczej regularnie występuje też majuskuła w tytulaturze dostojników świeckich i kościelnych, poczynając od cesarza i papieża, poprzez królów, książąt, biskupów, kasztelanów, na kanonikach i pomniejszych urzędnikach kończąc. Tu jednak zdarzają się wyjątki. Natomiast na początku zdania oraz na początku imion własnych i nazw geograficznych wielkie litery pojawiają się w sposób dowolny. Dość często, jakkolwiek trudno tu mówić o konsekwencji, pojawiają się także na początku niektórych wyrazów pospolitych, przede wszystkim rzeczowników (m.in. Exemplum – kopia dokumentu, Copia – kopia dokumentu, Cives – mieszczanie, Indigena – tubylec, Eques – jeździec, Equus – koń, Sigillum – pieczęć, Sacellum – kaplica, Castrum – zamek, Nuncius – posłaniec, Querela – skarga, zażalenie, Subditus – poddany etc. ). Charakterystyczną prawidłowością jest zapis słowa DEUS w całości majuskułą, ale również i od tej reguły są wyjątki, jak np. zapisany w całości minuskułą zwrot dei gracia. Wielką literą zawsze też rozpoczynane jest imię Christus, oraz pochodzące od niego wyrazy Christianus i Christianismus. Z kolei przymiotniki diuus w znaczeniu święty, diuinus – boski i beatus – święty, błogosławiony – rozpoczynane są z małej litery. Wszystko to składa się na obraz dość konkretnego, lecz niezbyt regularnie stosowanego systemu – wielkie litery służą do wyróżnienia osób, pojęć i rzeczy, dla których autor tekstu żywi specjalną estymę, czasami zaś także do wyróżnienia w zapisie początku zdania lub myśli.

Interpunkcja Dantyszka

Interpunkcja Dantyszka jest interpunkcją o znaczeniu retorycznym, co nie odbiega od ówczesnych zwyczajów. Badając ją wzięłam pod uwagę wszystkie rodzaje współczesnych przekazów źródłowych. Jak już bowiem wspomniałam, z analizy zachowanego w dwóch formach: czystopisu (oryginału) – autografu oraz współczesnej mu kopii kancelaryjnej listu Dantyszka do Giesego (IDL 1745) wynika, że kopie kancelaryjne wiernie idą pod względem interpunkcji za czystopisem. Nie przeprowadzam również osobnej analizy interpunkcji brulionów i oryginałów, ponieważ statystycznie znaki interpunkcyjne występują w nich z podobną częstotliwością, stanowiąc około 1,9 % wszystkich znaków tekstu.

W analizowanym tekście Dantyszek używa następujących znaków interpunkcyjnych
virgula / (3697-krotnie)
znak zapytania ? (trzykrotnie)
nawias ( ) (ośmiokrotnie)

Virgula jest stosowana jako uniwersalny znak przestankowy. Najczęściej występuje w funkcji współczesnego przecinka, około dwukrotnie rzadziej pojawia się w funkcji kropki. Sporadycznie można jej przypisać rolę współczesnego myślnika, dwukropka, średnika, znaku zapytania i wykrzyknika. Spośród tych znaków przestankowych jedynie znak zapytania bywa zapisywany przez Dantyszka w odrębnej formie, zbliżonej do współczesnej (Quis autem adeo stupidus et bardus est, vt id, quod suum est, sciens emat?; Quid est quod Dei, cui nos commisimus, consilio et voluntati resistit? ). Nie przeszkadza to jednak Dantyszkowi stosować również virguli w funkcji znaku zapytania (np: Quis tamen huius tragoediae futurus sit exitus? ). Kilkakrotnie używa Dantyszek nawiasów, podając w nich zdania wtrącone. Oto przykłady:
Quod vero nuncii isti putant mihi magnae esse ignominiae, quia maiestas regia adeo parum mihi dari commisisset (plus tum mihi datum est, erant enim 60 floreni), nihil me mouet
quidam de primis regni praelatis, mihi bene maxime volens, (nomen reticuit, quod tamen certa coniectura Dominacionis Vestrae Reuerendissimae esse deprehendi) cum eo de me rebusque meis plurima contulisset
Si masculum pepererit (sic stant pacta matrimonii) vera est coniunx; si feminam, solutum est coniugium: tamquam <tam> diu stupris vti liberum erit, quousque ex aliqua nascatur filius.

Większy niż zwykle odstęp między wyrazami najwyraźniej służy Dantyszkowi jako oznaczenie miejsca, w którym współcześnie wypadałby koniec akapitu. Zawsze bowiem w następnym zdaniu następuje przejście do innego tematu. Specyficzną odmianą takiej sytuacji jest pojawienie się na końcu frazy skrótu etc. Skrót ten został użyty przez Dantyszka ponad czterdziestokrotnie, z czego przynajmniej w kilkunastu przypadkach oznacza on odesłanie adresata listu do dobrze mu znanego tekstu, cytowanego lub parafrazowanego przez nadawcę. Wśród pozostałych – jest ich około 30 – są zarówno takie, po których można się spodziewać, iż odnoszą się do niezidentyfikowanego przeze mnie autora, jak inne, które wydają się nie mieć nic wspólnego z intertekstualnością, pojmowaną jako wykorzystywanie cudzego tekstu pisanego do formułowania własnych wypowiedzi. Mogą wszakże odnosić się do tekstu nigdy nie zapisanego, np. do rozmów z adresatem lub do sformułowań charakterystycznych dla znanych adresatowi osób, wreszcie mogą sygnalizować pewną skrótowość wypowiedzi, wiążącą się z pominięciem dodatkowych argumentów czy przykładów. W każdym razie znamienne jest, że Dantyszek, wykorzystując cudzy tekst do konstruowania własnego, posługuje się skrótem etc. jedynie w ściśle określonych warunkach, mianowicie wyłącznie wtedy, gdy za pomocą parafrazy chce efektownie zakończyć dany temat. Można zatem przyjąć, że skrót ten spełnia dodatkowo funkcję interpunkcyjną.

Anna Skolimowska
Translated from Polish by Joanna Dutkiewicz and Maria Bożenna Fedewicz