UUB, H. 154, f. 170v

Reverendissimo atque Illustri Domino, domino Ioanni de Curiis Dantisco episcopo Varmiensi etc., domino meo perquam colendo

UUB, H. 154, f. 165r

Reverendissimo atque Illustri Domino, domino Ioanni De Curiis Dantisco episcopo Culmensi et ad ecclesiam Varmiensem postulato Iacobus Gratianus Alderetus salutem plurimam dicit.

Accepi litteras tuas, Praesul Reverendissime, quae mihi gratiores et iucundiores fuerunt, quo magis expectatae. His ordine, ut videre velle, respondebo. Primo quod Isabellam socrum adscribed in place of crossed-out s⌈smm adscribed in place of crossed-out s⌉ incusas ad tuas litteras connivisse filiamque vendere voluisse et reliqua, quae de multis criminibus unum reprehendis, nihil ad me attinent, qui contemplatione tui omnia candido sinceroque animo agebam, non ex compacto, ut tu reris. Quasi illi suasissem, ne tibi petenti filia redderetur et alia, quae ego ne per somnium quidem cogitavi, persancte iuro, tantum abest, ut facerem. Hoc item contestatum vellens, me nullas hactenus litteras tuas vidisse praeter illas ultimas, quae socrui redditae sunt triduo ante sponsalia mea, quibus aliud fortasse astu agens, alienam filiam tuam dicebas. Quod socrus iniquo animo accipiens indignatione rei percussa, flens obtestansque, dum se de hoc apud me expurgaret, iussi illam aequanimem esse, cum vel a me uno falsum hoc convinceretur, qui citius deieraturus eram me non esse Gratianum, illam autem Isabellam, quam puellam tuam non esse filiam, adeo iudicio omnium, qui te noramus, non solum facie gestu incessu et reliquis corporis lineamentis, sed mehercle moribus sermone etiam te refert. Proinde huius rei secura, cetera ad Germanos referret, quibus cum ego insciis matre et filia coniugium hoc ante tractabam, ad quod iam inde a principio ab ipsismet Germanis instigatus et allectus fueram. Qua de re Deum Optimum Maximum scrutatorem cordis et UUB, H.154, f. 165v renum hominesque ipsos mihi tibique notos opere magis, quam verbis, sum testificatus. Nempe haec omnia eo tendunt, ut dicas assensu tuo exspectato oportuisse. Quem si hactenus exspectassemus, priusquam litterae nostrae ad te pervenissent, priusquam responsum et assensum, quem dicis, habuissemus, iam mater perditissima filiam perdidisset, si non alias, at certe moribus corruptis, cum praecipue in ea esset aetate puella constituta, quae possit vel ad vitia apud matrem pessime moratam, vel ad virtutes apud optimam socrum, qualem nunc habet, facile informari et habitum sumere. Alioquin exspectaturus eram aequo animo hunc consensum, si recte memini per meas primas litteras abs te petitum, quas trinis exemplis fateris accepisse, maxime cum filia tua id esset aetatis tunc, quae me non ad amorem et libidinem propter formam, sed potius ad misericordiam sui propter pietatem Christianam paternamque amicitiam simplicitatemque morum invitare potuisset. Quibus tantum, dum modis omnibus prospicio, nullis sumptibus peperci idque cum vilius a matre pessima pauperrima pecuniaeque avidissima in concubinam emere, quam in coniugem redimere potuissem. Siquidem invitus dicam id, quod ab aliis accipies ab eo die, quo primum Isabellae socrus hospes domum sum ingressus, mille fere ducatorum sumptus feci in alendis illis, in ducenda uxore, in elocanda socru a me tantum vestibus, suppellectilibus, utensilibus et necessariis adiuta, aliisque expensis faciendis, quas mihi me subire necessum fuit cupienti tuo meoque honori satisfacere. Hinc nimirum est aut nusquam aliUUB, H.154, f. 166rbi, quod filiam tuam sponsam mihi fere per annum et apud matrem meam in vico agentem ducere de more distulerim et in facie ecclesiae modis legitimis matrimonium celebrare. Quod iam Deo auspice, ut tibi morem gererem, in vico Pozaldes in publica ecclesia magnifice et sumptuose ad XI Calendas Iunias celebravimus convocatis ad nuptias Germanis aliquot, consanguineis affinibus et amicis omnibus atque adeo universo populo, quantuluscumque est. De coniugis institutione nihil est, quod labores, cum iam inde a festo Divi Petri, quo die a domo materna abducta ad hospitium Fucherorum, ubi sponsalia celebravimus, tradita matri meae fuerit sitque apud illam perpetuo in vico, ne latum quidem pedem quoque discedens. Quae ab eadem ad omnes actus vitae honestissimos informata per omnia socrum aemulari studet. Qua de re mater mea ad te latissime scripsit et in praesentiarum scribit. Sed quoniam tibi non iniucundum auditu fore arbitror, accipe quibus exercitiis filia tua apud matrem meam diem transigat. Mane simul atque experrecta est vel a matre apud quam dormit excitata, id fit ad sextam fere, surgit e lecto genibusque flexis ante altare, quod in cubili habet, agit gratias benignitati Divinae pro beneficiis in se collatis preculas aliquot ore iaculans. Postea a matre compta et ornata incipit recitare in horis Officium Divae Virginis ad illam horam, qua pulsatis de more nolis ad sacrum vocantur. Tunc mater et ipsa p templum petunt rebus sacris operam daturae, a quibus illae totum diem felicem auspicantur. Domum reversa sumit ientaculum, inde ad munia domestica obeunda se confert, UUB, H.154, f. 166v vel suit aliqua, vel pingit acu, tametsi hoc parcius mater mea permittit propter caesios oculos, quibus illa parum prospectans non satis assequitur. Deinde revocata ad prandium cum matre et sororcula accumbens sumit illud frugale sane et moderatum, cuiusmodi solet esse viduarum honestarum, quibus nihil opus lege Faunia. A prandio lusu quopiam honesto animum laxat cum sororcula mea sacris initianda coetanea sibi, quam sociam et sodalem iucundissimam omniumque rerum participem assumit, delectata nimirum similitudine studiorum iuxta illud Plutarchi:

Hora tertia pomeridiana utraque ad studium litterarum evocata et a puero consanguineo nostro ductae per unam aut alteram horam in litteris detinentur vel libros aliquot graviorum auctorum et moribus convenientissimos legendo, nimirum Vives De institutione feminae Christianae, Hieronymi epistolas Hispanas factas et alios huiusmodi vel calamo pingendo characteres meos imitatur. Qua in re quantum profecerit, ex litteris autographis ad te scriptis potes conicere, cum antea apud matrem plane rudis omnium esset. Postea linum calathosque reposcens sumpto colo cum sororcula mea certatim contendit, utra prior pensum absolvat carmina aliqua Hispana ore cantillans, per quae nimirum labor fallatur decipiaturque. Finita cena iubentur a matre, tum ipsa, tum sororcula, aliqua in codice Evangeliorum aut Vitis Sanctorum Patrum alternatim recitare, donec hora evocat ad cubandum. Ibi rursus ante altare, candelis cereis UUB, H.154, f. 167r incensis, preces aliquot Christo et Divis peculiares effundit. Deinde lectum ingressa media inter matrem meam et sororculam cubat, ubi etiam dictante matre conceptis verbis aliquoties Orationem Dominicam et Salutationem Angelicam profert, dum a somno paulatim obrepente opprimitur. Sicque omnes suaviter dormiunt, quoad iam super oceano venit a seniore marito flava pruinoso quae vehit axe diem. Atque ad hunc modum filia tua instituitur et educatur apud matrem meam, feminam honestissimam et prudentissimam et quae iuxta Homerum: ἤδη τά τ᾽ ἐόντα τά τ᾽ ἐσόμενα πρό τ᾽ ἐόντα ac plane viraginem. Cuius ingenium vel ex hoc conicere licet, quod in expeditione belli Navarrae, cum maritus praefectus tormentorum et machinarum bellicarum C aeger pedibus in proelio adesse nequisset, ipsa viri munia obiens totum exercitum regis armis ad proelium instruxit ita sapienter, ut nihil ab ea desideraretur eorum, quae maritus sanus et valens posset praestare. Rursus cum Hispania bellis civilibus et intestinis discordiis laboraret, suasit marito, ut spretis factionum auctoribus, a quibus magnis praemiis invitabatur, decoris sui memor caesaris partes sequeretur. Ipsa patriis bonis et fortunis posthabitis honestati et decoro per tela per hostes maritum est secuta atque ad duces regios se contulit, a quibus et postea a caesare tum ipsa, tum vir, laudati praemiis etiam affecti domum sunt reversi. Post obitum mariti, cum se rus ad vitam quietam contulisset, evocata ab augusta coacta fuit munus mariti defuncti administrare, quoad filius per UUB, H.154, f. 167v aetatem capere posset.

Haec ideo ad te scribo, ut cognoscas, apud qualem socrum filia{m} tua{m} vitam degat. De stipendio regis in aula nostra dicis Fabianum mecum acturum, quem per litteras ultro citroque missas tantum novi. Iam pridem ille ad vos rediit negotiis, ut audio, ex sententia confectis. Quare in hac parte nihil est, quod tua opera et adminiculum laboret, nisi forte quid amplius serenissimus rex in hac augustae aula habeat, quod a me velit curari, vel saltem orig. saltim⌈saltemsaltem orig. saltim⌉ cupidus rerum novarum optarit a me saepe ad se scribi, quae apud nostrates cotidie nova habeantur ex Indis aut alicunde. Pro quibus stipendii vel potius beneficii nomine aliquid mihi quotannis conferret. Hoc autem ideo dico, quod mihi perpetuo propter munus meum in augustae aula sit agendum, a qua caesar plerumque abesse solet.

De socrus Isabellae coniugio credo te certiorem factum per me et Germanos omnes, quod tamen altius repetam. Posteaquam filiam tuam a matre Isabellam abductam domum ad matrem meam rus misi, ubi nullus esset castis iuvenum corruptor in agris, cum ipse Vallisoleti in hospitio socrus remanerem, coepi studiosius eam observare quam antea, honores maximos illi ms. e(!) ⌈ii ms. e(!) ⌉ habens, quibus vel invita redundaret. Proinde curabam optimas quasque matronas et feminas ad illam frequenter commeare, quae sese de industria ingerentes ducebant ad templum ac reducebant domum, subinde referentes illi timorem Dei, proprium decus et alia, quorum exspectationem sustinebat, cui necesse erat respondere, cum me generum affinesque honestissimos per filiae conubium nacta esset. His atque UUB, H.154, f. 168r aliis hoc genus salubribus monitis, cum animum illius alioquin depravatum correctum et castigatum quadamtenus animadvertissem, ipsamque Isabellam magis dicto audientem et reverentem me conspexissem, decantavi illi Pythagorae sententiam, quam Plutarchus in commentario de exilio refert: έλου βίον τον άριστον ηδυν δε αυτον συνήθεια ποιήσει. Cui opera consilio rei non eram defuturus. Itaque partiti officium secundum diffinitionem Tullianam ex duobus honestis written over bus⌈busss written over bus⌉ et utilibus utrum honestius et utilius, an quod in aula apud aliquam comitissam ducissamve aut alioqui excellentem dignitate matronam haberet locum, quod mihi utique non erat admodum difficile, aut quod nuberet alicui marito, quem honestiorem et commodiorem despiceremus. Superius displicuit, quod aetas adhuc integra facies honesta mores lasciviores viderentur refragari, praecipue cum vita licentiosior non cotinuo posset reprimi ad tam subitam mutationem faciendam, nempe ex domo libera ad claustrum honestissimarum f matronarum, quod aliam vitam adfert, alios mores postulat. Itaque cum videretur facilius marito quam dominae quantumvis gravi obsecutura, maritum illi delegimus. Is est vir quidam nomine Martinus Navarrus, oriundus e Navarra, consobrinus doctoris Navarri ius pontificium Salamanticae profitentis, qui primam cathedram, id est primos honores et amplius stipendium ceteris professoribus habet. Porro Martinus ipse agit Salamanticae praefectus equorum domini Iacobi de Azevedo filii archiepiscopi Toletani defuncti, tibi non ignoti. Cui pater archiepiscopus amplissimum patrimonium et redditus opimos nempe decem millium ducatorum singulis annis reliquit. Hunc ex Italia cum ero orig. hero⌈eroero orig. hero⌉ suo domino Iacobo redeuntem, iam diu socrui notum, conciUUB, H.154, f. 168vliavi ratione et casu in tempore utrumque adoriens, quod rerum omnium est primum. Nam cum ipse dominus Iacobus ex Salamantica huc ad tractandas lites veniret, dominus Ioannes de Tavera consobrinus cardinalis Toletani mihi amicissimus et ipse convenimus eum reverendissimi cardinalis et patrui mei licentiati Aldereti supremi orig. suppremi⌈supremisupremi orig. suppremi⌉ senatus consulis nomine rogantes, uti coniugium Martini sui cum domina Isabella socru mea ineundum boni consuleret atque adeo iuvaret. Ille gavisus datam occasionem, qua posset et cardinali et patruo meo licentiato gratum facere eo potissimum tempore, quo suffragio et opera eorum propitia, ut cum maxime egeret, laetus nuntium nostrum accepit petitis annuens atque illis insuper plura adiecit. Igitur reversus Salamanticam fecit copiam Martino suo redeundi ad nos ad praescriptum diem, quo constitueramus nuptias. Venitque Pozaldes, id est ad domum matris meae rus, quo ipse iam socrum Isabellam praemiseram. Ibi postquam omnes convenissemus ad Idus Novembris sollemnibus de more peractis, sponsalia celebravimus, propediem nuptias celebraturi. Quod paucis diebus, quibus haec acta sunt, Salamanticae est factum, quo una cum marito satis honorifice eam deduximus, praetereuntes oppidum Metinae, ubi Germanos omnes tuos amicos in nundinis agentes obiter salutavimus. A quibus haec omnia te accepisse verisimile est, si modo fidem adhibeas auditis. Adeo tibi segnius irritant anim animum demissa per aurem, quam quae sunt oculis subiecta fidelibus et quae ipse sibi tradit spectator. Agitque ab eo tempore Salamanticae apud maritum Martinum, qui eam amat et suspicit perinde ac si hactenus castius Penelope vixisset. Saepius dominum Iacobum saluto written over ...⌈... illegible⌈...... illegible⌉salutosaluto written over ...⌉ per litteras commendans eidem utrumque, itidem facios et ipsum Martinum UUB, H.154, f. 169r et socrum iubens de te bene sperare, quam spem illis firmavi, postquam litteras tuas accepi, quibus socrui frugi aliquid a te tuto exspectare praecipis. Quod sane nunc re praestare potes semel tantum illis largiens, quanto annuam pensionem redimere posses vel sumptus, quibus ipsi eras suppeditaturus. Quandoquidem illa iam nupta non solum rediit ad bonam frugem, sed etiam manet frugi, manebitque ad me recipio, tantisper saltem orig. saltim⌈saltemsaltem orig. saltim⌉ dum maritus ille superstes sit, vir sane ingenuus optimus et strennuus et qui, ut Plutarchus de Marco Crasso dicit, foenum habet in cornu. Quod autem occupatus sis mittendo auro in urbem pro translatione ecclesiae Varmien(si), felix faustumque tibi sit, eumque honorem tibi Deum Optimum Maximum fortunare et augeri opto, atque a te pro tua dignitate dignissime written over diutissime(?)⌈diutissime(?)dignissimedignissime written over diutissime(?)⌉ administrari.

Venio nunc ad alteras litteras tua manu scriptas, quibus me latere non vis nomine dotis nihil mihi debitum iri matris uxoris potissimum causa. Iam tibi praedictum huius iniuriam me non tangere, sed neque filiam innocentem, quae vel hac felicitatis praerogativa favorem tuum demeruisse potuit, quod praematuri coniugii beneficio a matre se emanciparit priusquam in aliquem casum incideret, quo se et genus dehonestaret. Cum preterea iure divino canonico nec civili, cuius non omnino expertes sumus, non debeat filius iniquitatem patris portare nec alterius parentis odio praegravari, aut ex alterius odio debita naturae privari munificentia. Cuius rei exemplis supersedeo, ne videar verba doctorum tibi nota referre, contentus unico dicto nostri Senecae philosophi, qui in primo libro De Clementia ad Neronem caesarem scribens dicit: Numquid aliquis sanus filium a prima offensa exheredat; nisi magnae et multae iniuriae patientiam evicerint, nisi UUB, H.154, f. 169v plus est, quod timet, quam quod damnat, non accedit ad decretorium stilum. Nemo ad supplicia exigenda pervenit, nisi qui remedia consumpsit. Verum cum tuis litteris, quibus aperte rem ipsam loquens nil circuitione usus ostendas te in praesentia ita esse animatum, ut nihil nisi ex mera liberalitate, beneficentia et munificentia tua sis praestiturus, agam tecum aequo et bono, reliquisve partibus iuris potius quam iure ipso, teque posthac consumato matrimonio non de stipulatu sed de spontanea pollicitatione appellabo, cum mihi tantum hac caveris tuis litteris, quas domi ceu syngraphas incolumes asservo, ut pote, qui in te meam spem sitam, glorier apud omnes iactemque tamquam nomen locupletis debitoris, cuius diem caedere gaudeo, venire tamen optarim.

Reliqua omnia a domino Gaspare Vayler, harum latore, accipies, qui omnibus negotiis non solum interfuit, sed profuit, siquidem et domi ipsius hic sponsalia mea sunt celebrata nuper et ipse atque Sebastianus Curz, paranymphus futurus et alii Germani nudiustertius comitati sunt me per dispositos equos ad vicum usque Pozaldes, suaque praesentia nuptias meas cohonestarunt. Venit et eo ad nuptias ex Salamantica socrus Isabella mariti affinibus comitata, quae ad te nunc scribit litteras Hispanas. Quibus inter alia corrigit verba illa mea circumscripta, ubi moneo te semel illis tantum mittere, quanto pensionem posses redimere, dicens me nihil determinatum ad te debere scribere, qui, si te ipsa bene novit, nolles liberalitati tuae leges praescribi. Proinde quidquid in se et maritum quovis nomine erogaveris, hilaris orig. hylaris⌈hilarishilaris orig. hylaris⌉ et gratias agens acceptura. Interim tamen viginti illos ducatos, quos iubes a me illi numerari, habebit. Mitto tibi per dominum Gasparem testimonia matrimonii mei nec non et socrus Isabellae propediem missurus UUB, H.154, f. 170r et aliud testimonium de nobilitate mei generis, quod tibi fortasse non erit iniucundum. Salutat te dominus doctor Guevara, non theologus, ut credis, sed magister supplicum libellorum caesaris atque adeo triumvir. Nam ipse, Grantvella et Covos, gubernant hoc tempore totam nostram rempublicam. Alii omnes absunt, quamprimum redituri. Per manus Fuggerorum aut certe domini I(oannis) Antoni de Taxis poteris, si voles, mittere quidquid litterarum ad nos sis missurus.

Vale, Praesul Reverendissime, cui me humillime commendo.

Vallisoleti, IX Calendas Iunias 1538.

Agnoscis, opinor, manum tui humillimi servi Iacobi Gratiani Aldereti.