Letter #2119
Ioannes DANTISCUS to Tiedemann GIESEHeilsberg (Lidzbark Warmiński), 1539-03-19
English register:
Having perused the copy of the Gdańsk (Danzig) Town Council’s letter to the King [Sigismund I Jagiellon], received from Giese, Dantiscus reassures the addressee that the stance of the Council being different from their own does not pose any threat, and could even help Giese win favour with the King.
Dantiscus writes at length about his actions regarding the scandal caused in the Church by Canon [of Ermland (Warmia)] Alexander [Sculteti]. Dantiscus talked to Alexander about his alleged marriage, his progeny, as well as the growing opinion that he is an atheist and Sacramentarian, and not an ordained priest.
Called upon by Dantiscus to dismiss the harlot and progeny, Alexander promised to comply if the others [canons Leonard Niederhoff and Nicolaus Copernicus] did the same. The concubine of one of them [Niederhoff] is no longer alive, while the other [Copernicus] has promised to comply if Alexander does not rebel – but the latter is carrying on as if Dantiscus had no jurisdiction in spiritual matters. That is why Dantiscus has exercised his judicial power against him and will not neglect any legal means available; therefore if it comes to a trial, Alexander’s madness and Dantiscus’ powers will be proved.
The Bishop expects that, having considered the matter, Giese will not support a resumption of the trial, which would give Alexander freedom to continue sinning. But if the trial needs to take place in Rome, Dantiscus is sure of the support of the King, the Episcopate and also God, whom he begs to bring Alexander to his senses.
Dantiscus is especially outraged by Alexander’s wish that his concubine be allowed to live in the house built with the Chapter’s money and vacated after the death of Felix [Reich]. This is supposed to be a way of (ostensibly) sending away the concubine.
Dantiscus does not share Giese’s fears that using Church censure against Alexander will disturb the holy time [of Easter] and could harm the Church. In his opinion, tolerating scandals will bring even greater outrage upon the Church. Dantiscus emphasises that he is not guided by bitterness but by the fear of God, by conscience and a sense of duty. He thinks activity harmful to the soul should not be tolerated for reasons of friendship or someone’s meritorious service. He asks the addressee to view this letter as being sincere and friendly.
A messenger of the Duke [Albrecht I von Hohenzollern-Ansbach] has just handed Dantiscus Giese’s letter containing a copy of Giese’s reply to the Duke’s letter. Dantiscus intends to write the Duke a reply in the same tone.
He wishes Giese a good trip to the cathedral [in Kulmsee (Chełmża)]. He fears that if he were to celebrate Easter at his own cathedral in the current situation, probably none of the canons would be willing to accompany him.
Dantiscus recounts freshly received news of Samuel Maciejowski’s appointment as vice-chancellor and of the dispatch of envoys: [Jakub Wilamowski] to the Sultan [Suleiman the Magnificent], [Andrzej Tęczyński and Jan Wilamowski] to the Roman King [Ferdinand I of Habsburg] and [Hieronim] Łaski to the Elector of Brandenburg [Joachim II Hector of Brandenburg].
Dantiscus is sending Giese a poem he wrote recently [Carmen paraeneticum ad Constantem Alliopagum], asking for his corrections. His inspiration in writing the poem was an epigram dedicated to Dantiscus that Giese wrote during the pontificate of Fabian [von Lusian (Luzjański)].
Manuscript sources:
Prints:
| ||||||||
Text & apparatus & commentaryPlain textText & commentaryText & apparatus
Reverendissimo in Christo Patri et Domino, domino Tidemanno Dei gratia episcopo Culmensi, fratri et amico carissimo ac honorando
Reverendissime in Christo Pater et Domine, frater et amice carissime ac honorande.
Salutem et fraternam commendationem.
Heri ex Reverendissimae Dominationis Vestrae litteris ex {co} copia dominorum Gdanensium accepi, quid maiestati regiae scribant, neque invenio, quod Dominationem Vestram Reverendissimam movere debeat, quamvis a nobis diversum sentiant, quin potius, ut certo existimo, inibit Dominatio Vestra Reverendissima apud maiestatem regiam non vulgarem gratiam.
In negotio domini Alexandri, quod certe turpe est et intolerabile, non habeo aliud, quod respondeam, quam id, de quo prius inter nos convenit, in quo secutus sententiam, immo consilium Dominationis Vestrae Reverendissimae, nequaquam eam publicam turpitudinem apud communem ecclesiam nostram ferre possum ulterius, maxime autem, quod et aliorum quorundam fratrum nostrorum, qui Dei et ecclesiae nostrae honori favent, persuasio me induxerit. Adhortatus sum igitur in capitulo post datam mihi possessionem omnes, neminem tamen nomine compellans, ut si qui essent eo dedecore laborantes, quo male ubique audimus, ut illud a se abicerent honestatique et suae, et ecclesiae intenderent.
Deinde et seorsum multa in iis non nisi paterno affectu et animo cum domino Alexandro egi, omnia, quae passim de se dicerentur, obiiciens: de matrimonio contracto, quo impudens scortum aperte passim gloriatur, quodque atheus et sacramentarius et esse sacerdos sine sacrificio a multis praedicetur ac habeatur. Qua de re non commonui solum, verum etiam hominem impense rogavi, ut officii dignitatisque suae memor notas adeo manifestas, dimissa lupa cum nothis, a se dilueret salutique animae suae decorique ecclesiae consuleret, me hanc infamiam, qua conspurcat ecclesiam, Deo et conscientia urgente, nequaquam laturum ulterius.
Ad ea, ut eius fert natura et ingenium, respondit se velle parere, postquam alii idipsum facerent. Contuli itaque cum aliis, quorum iam unus cum vita suam dimisit, alter obsequetur, nisi obstet Alexander, qui pertinanter se opponens eo rem traxit, quasi in spiritualibus nulla mihi esset iurisdictio. Quod ab illo, qui servum se eius, hocque praestito iuramento, asserebat, audiens, officium iurisdictionis meae sum prosecutus prosecuturusque, quantumvis ratione processus in scirpo nodum quaerat. Sique in arenam mecum ob id, quod publicum scandalum et dedecus apud ecclesiam ferre nolim, descenderit, omnibus eius insania, et quid iusta mea iurisdictio possit, liquebit. Iam satis odiorum ab iis, quos turbavit turbareque nititur, in se contraxit.
Ceterum causa Dei, quam tueri sum astrictus, illi longe aliis odiis erit gravior ad eamque defendendam ad halitum etiam ultimum nihil sum optimo iure omissurus. Neque ambigo, quin Dominatio Vestra Reverendissima, per quam eam mentem indui, mihi in iis omnibus consilium ac suum praestabit adminiculum. Quae si rem recte perpenderit, ut illi largior peccandi detur licentia, processum iterandum non censebit. Novissime litteris et quidem paternis illum commonui, ne diutius patientia mea abuteretur et per Deum, iustum iudicem, rogavi, ut resipisceret. Quibus ne vel per unum iota respondere dignatus est.
Si ad Urbem ea in re tam pia et iusta veniendum erit, neque facultates, neque qui causam tutaturi sunt, mihi deerunt, neque, inquam, serenissimae maiestatis regiae et ali[orum] Regni praelatorum mihi deerunt favores et patrocinia, in p[ri]mis autem Dei subsidium, cuius res agitur, me non deseret. Qui iust[a] castigatione interim atheum istum impurum (utinam fallar) corripiet. Pro quo in meis interdum lacrimis oro, ut misero saniorem det mentem et tribuat intellectum, ne fiat sicut equus et mul[us], qui camo egent et freno etc. Quod vero optare statuit curiam quondam domini Felicis, ut sic se a commercio coniugis seu concubinae separet, et illa in domo, quae aliquando ad venerabile capitulum pertinebat, tam egregie ex bonis ecclesiae erecta, ad perpetuam venerabilis capituli ignominiam manere debeat, quis Tiresias non videt, quorsum huic rivo fodit alveum. Fieretque novissimus error peior priori. Dies interdum fornicarium disiungeret a fornice, nox vero colligaret, congressus essent liberi, domus inter se distantes, dicereturque a posteris: hanc domum canonicus scorto suo construxit. Pulchrum nimirum elogium etc.
Porro, quod Dominatio Vestra Reverendissima putat, censuris, si processerint, haec sacra tempora afflig[antur] et quod rei turpitudo a personis in ecclesiam possit derivari etc., non satis intelligo, cum alio gladio mihi uti non liceat, quam hoc ecclesiastico, ut a vite, quam hoc loco dico ecclesiam, palmites infructiferi et infames absecentur. Longe quidem existimo graviorem fore ecclesiae turpitudinem, si eiusmodi scandalis, quae hactenus magno cum dedecore pertulit, contaminetur. Cuius rei hi rationes sunt reddituri, qui impune hanc notam manifestam apud ecclesiam vigere et liberam esse permiserunt. Quemadmo[dum] pro summa sua eruditione et in religionem pietate Dominantio Vestra Reverendissima ea clarius, quam a me scribi possunt, novit et similes impuritates apud suos, quibus ob id (quod summopere approbo) contion[a]tur, nequaquam sustinere ad eaque connivere velit. Ego rev[e]ra nulla amarulentia, quae rabularum est, quam Alexander mih[i] impingit, ea in re ago quicquam, verum Dei timore conscientiaque et officio me urgente, quod cepi, prosequi cogor. Corporis etenim bonorum et famae multo levius est quam perpetu[u]m animae detrimentum. Quod nullo amore, beneficiis aut amicitia fieri potest tolerabile. Deo itaque causam suam et me commisi. Ab illo peto gratiam, qua hunc magistratum mihi traditum ad gloriam nominis sui, ad aedificationem fidelium et ad salutem animae meae dirigere valeam, et ut delinquentibus misericordiam suam impartiat, qua iam tandem ad se redeant et salvi fiant.
Hanc meam adeo prolixam et tumultuariam scriptionem Dominatio Vestra Reverendissima, quaeso, pro mutua inter nos amoris coniunctione boni consulat neque aliorsum atque ego sentio, hoc est candide et amice, accipiat.
Quam feliciter diutissime valere meque ab ea amari summopere cupio.
Ex Heilsberg, 19 Martii 1539.
Reverendissimae Dominationis Vestrae frater integerrimus Ioannes episcopus Varmiensis scripsit
Postscript No. 1:
Postquam has absolvissem, rediit illustrissimi domini ducis a Dominatione Vestra Reverendissima nuntius placuitque mihi responsum in litteris ad me Dominationis Vestrae Reverendissimae, cui me eadem forma accommodabo. Dominus Deus felicem ad suam ecclesiam Dominationem Vestram Reverendissimam ducat. In hac tragoedia nescio, si ad meam venturus sum, et, si sacris inibi, ut debeo, velim intendere, quis canonicorum in ministerio mihi adesset. Res certe est miseranda etc.
Postscript No. 2:
Reverendissime mi Domine,
Profudi his diebus has nenias, in quibus recognoscendis ut Aristarchum agat, oro plurimum easque cum nuntio ex aula redituro, vel per alium quempiam certum, Dominatio Vestra Reverendissima remittat.
Hac hora accepi litteras reverendum dominum Samuelem Maczeyowski a maiestate regia sigillum et vicecancellariatus officium accepisse, oratores ad Turcam, ad serenissimum Romanorum regem et dominum Laski ad illustrissimum electorem Brandenburgensem missum etc.
Dominationem Vestram Reverendissimam iterum iterumque felicissime valere opto etc.
Non pigeat vel unam horulam mei causa male locare et suam adhibere censuram. Ob id spissiori membrana eos versiculos conscribi iussi, quo facilius abradi et addi possit. Dedit mihi occasionem epigramma Dominationis Vestrae Reverendissimae, quod pauloante inveni, ad me tempore reverendissimi olim Fabiani scriptum. Quod certe et in praesens (non blandior) plurimum mihi placuit etc.