Reverendo in Christo Patri ac Domino, Domino Ioanni Dantisco episcopo Culmensi, serenissimi Poloniae regis apud caesarem oratori, Desiderius Erasmus Roterodamus salutem dicit.

Nae tu mihi tui cupientissimo te totum άφθόvως exhibuisti, Praesul Ornatissime, nam mentis ingeniique tui simulacrum, hoc est integritatem candorem pietatem eruditionemque non vulgarem in carminibus epistolisque tuis haud secus atque in speculo contemplari licet, oris autem habitum et in hoc quoque magna ex parte relucentem animum mire repraesentat imago gypso singulari artificio expressa. Quo certe sum aequior aulicis negotiis et isti fabulae revera motoriae, quam tot iam annis agere cogeris, quae hactenus obstitit, quo minus licuerit propius exoptatissima tua consuetudine frui coramque vivas audire et reddere voces. Nondum quidem expletum est, sed tamen bona ex parte mitigatum est meum tui desiderium. Verum ne nulla pensatione videantur παλίνδρομοι αί χάριτες, quemadmodum tu mihi pectus aureum gypso expressum exhibuisti, ita tibi vicissim scriptorem mitto chartacea expressum materia, vere gemmeum, nisi si quid plastae culpa factus videbitur deterior. Misisti τόν πάνυ βασιλέα, inter huius aevi monarchas sine controversia primum; ego remitto τόν αληθώς μέγαν Βασίλειον, omnium suffragiis inter Graecos scriptores principem, meo quidem penicillo non in gypso, sed in charta deformatum quam feliciter. Tuum erit iudicium, qui litteraturam utramque pulchre calles.

Argumentum est De Spiritu Sancto, quem Arii viperina posteritas Filio, non Deo, quemadmodum ille docuit, sed creatae substantiae ministrum adiungere conata est, ut in consessu personarum tertium imumque subsellium cederet Spiritui. Ea quaestio per illa tempora feruebat, ut cum maxime et, ut fit, ex una excetra multis subinde capitibus enascentibus ac diuersis opinionum ventis facto turbine inter se decertantibus, ecclesiae navis non minus iactabatur sectarum undis, quam hodie summo cum animi dolore iactari videmus: nimirum altum dormiente Christo in animis hominum, cum omnium, tum eorum praecipue, in quibus maxime debebat vigilare. Hoc probatissimi doctoris opus, quoniam videbam a Gregorio Nazianzeno magnopere laudatum in monodia nec hactenus a quoquam, quod equidem sciam, Latine versum, eo libentius hoc laboris mihi sumpsi, quod subodorarer hisce temporibus furtim reviviscere conantem iam olim extinctae viperae progeniem, quae rursus duas personas: Verbum et Spiritum meditatur a vero Dei cognomine depellere, ut iam hac in parte nihilo meliores futuri sint Christiani quam Iudaei aut Turcae, qui quoties sese componunt ad pietatis professionem, facile patiuntur Christum appellari prophetam, aut etiam Deum, si urgeas, sed talem, qualis fuit Moses caeterique prophetae. Si quis indignetur Mosen aequari Christo, fatentur Christum longe potioribus donis a Deo locupletatum. Qui modestiores sunt, fatentur Spiritum Sanctum excellentem esse creaturam, sed Christo famulantem: quibus minus est frontis, aiunt Spiritum Sanctum nullam esse substantiam, sed tantum bonae mentis concitationem. Sed absit, ut huiusmodi viperarum sibila quemquam afflent in nomine Patris, Filii, et Spiritus Sancti renatum.

Non hic sumam operam in praedicandis Basilii laudibus, ne audiam τό τίς αΰτόν ψέγει. Non silebo tamen, quid mihi inter vertendum acciderit. Visus sum mihi in hoc opere deprehendisse factum, quod in celeberrimis quibusque laudatissimisque scriptoribus, velut in Athanasio Chrysostomo et Hieronymo factum et videmus et indignamur. Quid isthuc, inquis? Posteaquam dimidium operis absolueram citra tedium, visa est mihi phrasis alium referre parentem aliumque spirare genium. Interdum ad tragicum cothurnum intumescebat oratio, rursus ad vulgarem sermonem subsidebat. Interdum subinane quiddam habere videbatur, velut ostentantis se didicisse, quae Aristoteles in libris “De enuntiatione et praedicamentis” Porphyrius in libello “De quinque vocibus praedicabilibus” tradiderunt. Ad haec subinde digrediebatur ab instituto nec satis concinne redibat a digressione. Postremo multa videbantur admisceri, quae non admodum facerent ad id, quod agitur: quaedam etiam repetuntur oblivione verius, quam iudicio: cum Basilius ubique sit sanus simplex et candidus, sibi constans atque etiam instans, numquam ab eo, quod agitur, excurrens temere, nusquam divinis mysteriis admiscens philosophiam mundanam, nisi per adversarios coactus idque contemptim: sed ubique placidus ac virgineo quodam pudore incedit, ab omni ostentatione alienissimus, ne in pugna quidem ab ingenii lenitate recedens. Ex his rebus subiit animum meum suspicio studiosum quempiam, quo volumen redderet auctius, multa intertexuisse vel ex aliis autoribus decerpta emblemata (nam hoc argumentum a compluribus Graecis accurate tractatum est), vel ex sese reperta. Sunt enim in his quaedam erudita, sed a charactere Basilii discrepantia, quaedam rursus eiusmodi, ut indole referant parentem suum, videlicet eum, qui doctissimis Athanasii libellis “De Spiritu Sancto” suas loquaces sed elumbes attexuit naenias, quique in epistolam ad Corinthios posteriorem, et in Apostolorum Acta Chrysostomus haberi studuit. Porro sceleratissimum contaminandi genus est egregiorum virorum clarissimis purpuris suos pannos intertexere aut, ut melius dicam, generosa illorum vina suis vapis corrumpere: quod in Divi Hieronymi commentariis, quibus enarrat Psalmos, intolerabili sacrilegio factum esse clarius est, quam ut negari possit. Adversus tantam ecclesiae contumeliam promptum erat remedium, si principes et episcopi librorum, quos lectu dignos censuissent, archetypa in certis bibliothecis reponenda curassent.

In his itaque vertendis fateor mihi nonnihil obrepsisse tedii, adeo ut identidem illud Maronis mecum submurmurarem: “Non alias vires, conuersaque numina sentis ?” cum in 1ceteris nihil esset, quod offenderet gustum meum. Sed hanc meam suspicionem nihil aliud haberi volo, quam somnium, si tu dissenties. Sub operis calcem veluti celeuma canens excurrit in naualis pugnae descriptionem, verbis plane tragicis phaleratam, in qua mire ponit ob oculos ecclesiae tum miserabiliter fluctuantis imaginem, sed non ita multum abhorrentem ab horum temporum statu, in quibus tam caeca est opinionum digladiatio, ut interdum amicos pro hostibus feriamus, nec ulla sit caritas aut concordia, si qua est ulla, nisi quam conciliavit erroris conspiratio, hoc est morbus communis: et in tanta dogmatum varietate, in tanta morum corruptione in tam confuso vociferantium tumultu, propemodum sublato rerum hominumque discrimine, merito dubitet aliquis, cui sese globo adiungat. Nulla sinceritas, sed prodigiosa quaedam calumniandi scabies, ne dicam rabies, habet plerosque vel alienorum lapsuum saevos expensores, vel recte dictorum malignos interpretes. Sub omni lapide scorpius dormit. Ex unica syllaba quantus tumultus incomparabili viro suscitatus est? Quoniam in sollemni clausula precationis aut concionis, pro, in spiritu, semel atque iterum dixerat, cum spiritu, Basilius per omnes urbes, per omnes pagos, per omnia fora, per omnia conventicula calumniantium vocibus lapidabatur: nec illum vel inculpata morum integritas, vel eruditio rara, cum pari facundia coniuncta, vel ipsa functionis dignitas, vel admirabilis quaedam erga omnes tum comitas, tum benignitas a venenatis obtrectatorum sibilis vindicare potuerunt: ut ego optimo iure nimis delicatus videri possim, si nullo pacto cum tali viro conferendus homuncio, linguacium quorundam obtrectationes perpeti non queam.

Simul illud ex hoc argumento liquet, quod scripsit beatus Hieronymus: Arianorum, Eunomianorum, Origenistarum aliorumque circa divinas personas errores, ex humana philosophia duxisse seminarium: non quod Philosophia per se sit impia, sed quod ad huius regulam coelestis illa philosophia quae venit e sinu Patris per Filium, nec velit nec debeat exigi. Qui namque isti, qui nihil aliud erant quam homines, divina mysteria possint perspicere, qui sic in plerisque naturae rebus caecutierunt? Quamquam illi qui tum divo Basilio facessebant negotium, philosophastri verius erant quam philosophi. Apud imperitam multitudinem sese pro consummatis philosophis venditabant, quod ex Aristotele, Porphyrioque degustarant verius quam didicerant, quid sit Enuntiatio, quid Genus, quid Species, quid Substantia, quid Accidens, quid Quantitas, quid Qualitas, quid ad Aliquid, quot modis dicantur Opposita, quot modis aliquid vel sit in alio, vel de alio praedicetur. Quae nunc sunt elementa puerorum ad Philosophiae limen accedentium, ut istorum impietas magis sit imputanda falsae persuasioni, quam Philosophiae. Quas turbas concitassent in orbe, si illa quoque degustassent, quae Aristoteles tradidit De formis Syllogismorum, De Demonstrationibus, De Topicis, et Elenchis, De naturalibus, et iis quae sunt ultra naturalia? Sed evehor longius, ut in praefatione.

Itaque ut finiam: Quicquid hic est nostrae opellae, tibi dicatum esse volui, Praesul amplissime, non tantum ob id, ut tui nominis lenocinio studiosis reddatur commendatius, verum multo magis ut acri tuo iudicio, tuaque lima fiat emendatius: nam primam manum ad te mitto. Hic si quis mihi temeritatis dicam scribat, nihil aliud adferam ad eius criminis purgationem quam naturam, et hac valentiorem diutinam consuetudinem. Naturam refingere difficillimum est, sed multo difficilius dediscere quod diutinus usus penitus infixit, utramque alteri iunctam mutare prorsus άδύνατον arbitror homini. Θεοί δέ τε πάντα δύνανται. At isthuc, inquies, est accusare teipsum potius, quam excusare. Quid facias? Saepenumero tamen apud clementem iudicem veniam promeruit ingenua culpae confessio. Cuius tamen partem aliquam, si libeat tergiversatorem agere, in typographos reiicere liceret, qui mihi fere extorquent ovum antequam pepererim; et si quid conceptum est, non sinunt foetum maturescere, sed, inuita Lucina, cogunt per abortum eiicere. Non ignorabam quid te dignum esset, vir clarissime, sed imitatus Graeculum illum e paupere pera depromo paucos obolos ούκ ατά τήν άξίαν σοΰ, ώ Σεβαστέ, εί γάρ πλέον είχον,πλέον έδίδουν.

Precor, ut ista motoria fabula, quam tot iam annos agis, sortiatur catastrophen tum tibi privatim, tum publice regno Poloniae felicem teque Sigismundus rex, ut si quis alius omnibus ornamentis egregio principe dignis cumulatus, dulci patriae gregique carissimo, cuius solicitudo pietatem tuam per omnes negotiorum undas comitatur, brevi restituat.

Datum apud Friburgum Brisgoae, pridie Calendas Maias, anno Domini MDXXXII.