Reverendo in Christo Patri ac Domino, domino Dantisco episcopo Culmensi

Tua in me et Gallorum regis oratorem humanitas et benevolentia effecerunt, Praesul egregie, ut negotiis etsi Sysipheis saepenumero obruti, numquam ita nobis temperare poterimus, quin in omni congressu, confabulationibus, repotiisque mediis Dantisci nostri recordemur, et poculis absentem, ut praesentem salutemus, subinde ultro citroque iactitantes, leges illas conviviales a te nobis praescriptas. Attamen, cum multarum rerum nemo vel me neglegentior sit vel magis incurius, nescio, an a quovis etsi Sileno in hac re vinci possim. Inter omnes tamen deos Bacchus ille vel Nymphatus displicet, sed naturae meae oleas terminosque excedere coactus sum et a poculis aegrotum imitari quem Eleides corripuerunt, tanta est in Dantiscum animi promptitudo.

Sed quid amicum in symposiis abesse queror? Et non in arduis occupationibus magis summeque necessariis? In tuum enim gremium effundere solemus quicquid obveniebat negotii, quicquid curarum, quicquid denique sollicitudinis. Nunc vero quem appellemus, an ignotos, Thersites? An plena rimarum dolia? O, tuum infelicem discessum, regisque Poloniae arbitrium, quo nobis tantum consulem ademit. Optarem ego vel caduceo suo tunc illi Mercurius somnium incussisset, aut occupassent (et id iniuria) Furiae, attamen ille est, fateor, cuius observes nutum et ex quo totus pendeas.

Sed in eam fortunam te incidisse, usque plus satis ferimus. Habes, Praesul dignissime, quis nos scrupulus torqueat, propemodum (vel ipsa salute volente immedicabilis) nisi propediem speraremus in Cracoviam nos advolaturos, quo iam ut fide pepigimus promisso nos exsolvissemus . Verum consilium mutare coegit repentinus (et ut fieri solet) insperatus caesaris discessus. Interim est, quod animos nostros, in calceis fere nunc resides restituat, nempe tuus in aulam reditus, quo vellem beneficio nos sibi Iuppiter devinciret, quamvis praeter otium Dantisco nihil placere arbitremur, aulae iam assueto, nobiliumque consuetudini.

Si tamen id doni dii nobis inviderint, exspectabis tuum ad suum Dantiscum ex Anglia advolantem Cranmerum, molestias, nugas, ipsum tandem garritum, nec enim solum, verum Eliota comitatum, qui nusquam tui non meminerit, putarem (nisi amicus esses) arcem te quampiam exscripsisse, ita animos nostros tecum in Polonia suspensos detines.

Salutant te orator Galliae, Senensis, Mantuae, ceterique amiculi omnes. Tuus, ne dicam meus, Georgius ex morbo non mediocri convaluit, mallem illum in Polonia vitam agere securius, quam nobiscum tantorum laborum participem. Verum curabimus minus quam alii itineris molestiam sentiat de rebus hic gestis baiulum consules.

Vale tui Cranmeri memor.

Ocissime ex Vienna Austriae, secundo Nonas Octobris.

Thomas Cranmerus orator serenissimi regis Angliae

Reverendissimo in Christo Patri et Domino, domino Thomae Cranmero, archiepiscopo Cantuariensi ac regni Angliae primati, domino et amico observandissimo

Reverendissime in Christo Pater, Domine et amice observandissime. Salutem et omnem felicitatem Dominationi Vestrae Reverendissimae precor ex animo.

Post novissimas Viennae in Austria ad me Dominationis Vestrae Reverendissimae datas litteras, quibus tum abunde respondi, et hinc cum caesar ageret Bononiae, Dominationi Vestrae Reverendissimae de iis, quae eo tempore se offerebant, scripsi, nullas vidi hactenus, quod magnis occupationibus in amplissima illa dignitate, quam paulopost Dominatio Vestra Reverendissima pro innumeris suis virtutibus et in serenissimum regem suum innumeris meritis assecuta est, vel etiam tam vastae locorum intercapedini, quae nos disiungit, vel tabellariorum incuriae imputo. Ceterum neque dici neque scribi potest, quanto sim affectus gaudio, cum certo esset ad me perlatum Dominationem Vestram Reverendissimam archiepiscopali sublimitate decoratam in summa apud regem suum honorari gratia et haberi existimatione. Gestiensque tunc Dantiscus suum illum olim commilitonem Cranmerum, quo cum amicissime coniunctissimeque in aula caesaris vixit et a quo humanissime in discessu ex Ratisbona usque ad Danubium, immo usque in ipsum navigium honoris causa deductus fuit, in ea dignitatis celsitudine et videre et venerari summopere cupivit. Solet enim hoc bonis accidere amicis, cum amicus quispiam fortunae pinguioris nactus est condicionem, quod et se illa beatos esse arbitrentur. Non potui itaque committere, quin has rudes gratulatorias sed ex vera propensione profectas ad Dominationem Vestram Reverendissimam darem. Quae licet serius veniant, non tamen sera congratulatio debet ab amico reprehendi. Quod quidem et mihi mutuae nostrae amicitiae iure peto concedi etc.

Quae et quantae rerum mutationes interea, quo aDominatione Vestra Reverendissima abii, successerunt, nemini sunt incognitae, totus orbis iis periculosis temporibus plenus turbis est et tumultibus tamquam varia de iis, quae geruntur incertis plerumque rumusculis passim circumferuntur, ut difficulter ex illis, quae veriora sunt, elici possint. Ex vestra Britannia ea, quae ad nos perlata sparguntur, de religione, maxime a... regis vestri, omnem paene excedunt fidem, neque earum rerum quippiam credere in anim um induxi priusquam de singulis a Dominatione Vestra Reverendissima fiam certior. Non praeterit Dominationem Vestram Reverendissimam, quantus semper laudum et virtutum serenissimi regis vestri ab eo tempore, quo eius maiestatem vidi orator, praeco fuerim, nec destiti apud serenissimos reges nostros, praecipue apud serenissimam reginam dominam meam clemenentissimam commemorare, quantis animiet corporis dotibus quantaque prudentia et eruditione serenissimus rex vester polleat, unde persuaderi non potest vera esse, quae a Belgi[s] et a curia caesaris ad nostros scribuntur in eo potissimum, quae de matrimonio novissimo, ut reor, ab osoribus conficta habentur. Qua de re a Dominatione Vestra Reverendissima impense oro, quomodo haec omnia transacta sunt, pro illa nostra humanissima inter nos contracta consuetudine per hunc, qui has reddet, me litteris suis edocere velit. Quod si adhuc serenissimus rex vester a firmo coniugio immunis esset, et ego eius maiestati pro mea summa in eam observantia, hic apud serenissimos reges meos et reginam inservire possem, nil est, quod libentius atque accuratius facerem.

Proinde Dominationem Vestram Reverendissimam latere nolui esse apud nos filiam virginem vere regiam, ex serenissimo rege et hodierna regina clarissimis natalibus prognatam, quae aetatis decimum octavum ingreditur annum. Puella est formosissima et succi, ut est in proverbio, plena. Nomen illi est Isabella, omnibus virutibus ornata atque inde serenissimis parentibus ac regnicolis omnibus longe carissima neque dos regia tanta virgine digna deest, et quod dote praeclarius optabiliusque esse debet, futurae spes fecunditatis, quam forma corporis non obscuris prae se fert signis. Si, inquam, serenissimus rex vester adhuc certo matrimonio implicatus non esset, se digniorem reginam, unde regni vestri heredes, qui omnium votis expetuntur, nascerentur clarissimi habere non posset. Eam ad rem, si sic sors tulerit, omnem meam diligentiam et operam offero, modo Dominatio Vestra Reverendissima, si quid forsan in eo Deus statuere voluerit, de voluntate serenissimi regis vestri, cui me humiliter commendari rogo, certum me faciat. Neque hoc omittendum censui illustrissimam istam puellam dono linguarum esse locupletem. Praeter nativum sermonem Polonum Italice et Latine expedite loquitur usa matre, docta et prudentissima regina, et non alio praeceptore. Accedit et lingua Germanica, quam iis temporibus ab eius linguae puellis non parva ex parte didicit. Multa praeterea transeo, quae ad generosissimae huius puellae laudem essent addenda. Res ipsa si forsan sic acciderit, longe plura proferet. Atque utinam tam laudatus rex talem aliquando habeat reginam, non male regni vestri reipublicae esset consultum.

Haec confidenter et pro mutuae nostrae amicitiae fiducia non vulgari in sinum Dominationis Vestrae Reverendissimae effundere statui fore sperans, quod vicissim litteris suis mentem in iis suam mihi declarabit, cum non alio ista ex me pro cedant, quam ex summa mea erga serenissimum regem vestrum observantia, et quod eius maiestati pro ea benignitate, qua me in aula sua prosequebatur, volo optime in omnibus etc.

De absentibus amicis maior quam de iis, qui coram sunt, cura haberi solet. Quo fit, quamvis sciam Dominationem Vestram Reverendissimam in eo constitutam statu, ut nihil illi felicitatis addi possit, quod nihilosecius, tamen summopere ab ipsamet Dominatione Vestra Reverendissima cognoscere aveo, quomodo in omnibus habeat neque tam benigna esse potest in Dominationem Vestram Reverendissimam fortuna, quin velim illam esse longe benigniorem.Gratum igitur mihi faciet plurimum, si mihi de statu rerum suarum notitiam fecerit.

De me si forte parem Dominatio Vestra Reverendissima gerit solicitudinem, haec accipiat. Rediens huc postliminio ad patriam (quemadmodum prius scripsi Dominationi Vestrae Reverendissimae) principibus meis et omnibus gratus eram. Verum magni brevis est fortuna favoris, quem evestigio sequi solet invidia, qua aliquamdiu male fui affectus. Atqui Deo tandem et veritate duce superavi omnes inimicos meos, quantumvis iniquissime oppugnabar ab illis, vicit omnium fortior veritas, summa prudentia et aequitate serenissimorum principum meorum suffulta utque illam clariorem ac notiorem omnibus efficere possim, quo hostes mei pudefiant et cum technis eorum cognoscantur, statui me hinc in causis reipublicae nostrae si me per gratiam principum meorum explicare non potuero cum aliis harum terrarum consiliariis ad comitia regni nostri propediem futura conferre, multis ad id nostratium precibus inductus, quibus reluctari diutius neque potui neque debui non omissurus in omnem eventum, si adhuc serenissimus rex vester a matrimonio liber est, explorare in hiis serenissimorum principum meorum animos, quos iampridem serenissimo regi vestro plurimum propensos et faventes esse cognovi. Quod si haec mea molimina fortassis frustra concepta non proderunt, certe non nocebunt, mutuae benevolentiae et fraterno amori, qui inter vestrum et meos est principes, quandoquidem ex eiusmodi tractatibus contracta amicitia fieri solet firmior atque auctior. Quicquid itaque Dominatio Vestra Reverendissima in iis, si adhuc restat occasio, per me geri velit, mihi cum primis significet in eo et in quibusvis aliis, quae praestare possum vel ad digituli crepitum Dominationi Vestrae Reverendissimae sum non gravate obsecuturus. Quod de iis adeo large ad Dominationem Vestram Reverendissimam hac manu mea, quae satis male pingit, nihil rhetoricatus putans me coram cum Dominatione Vestra Reverendissima, ut consuevi, pure et simpliciter colloqui scripserim, in causa non fuit aliud, quam amor meus et observantia in Dominationem Vestram Reverendissimam perpetuo duratura, et nisi eam vererer temporaria et prolixiori scriptione mea, quae calamum ultro currentem impellit, offendi, ex epistola volumen cresceret, non solum de iis, de quibus amor et consuetudo nostra Ratisbonensis scribendi argumenta offert, verum etiam de temporibus et amicis nostris, quos tamen non omnes praeterire potui, imprimis autem reverendum dominum doctorem Samsonem, cum quo tot annis mihi fuit in Hispaniis et novissime in coronatione caesaris Bononiae summa familiaritas, nobilissimum item dominum Thomam Eliotam equitem auratum. Quos dominos, ne reliquis Dominationem Vestram Reverendissimam onerem, ex animo et, quoad vires meae possunt, salvere iubeo omniaque eis faustissima precor a Dominatione Vestra Reverendissima summopere orans atque pro mutuae nostrae amicitiae iure postulans, ut hanc meam in eos inexstinctam benevolentiam in notitiam illorum deducere non velit gravari. Si quid hic pro illis, maxime autem pro Dominatione Vestra Reverendissima possum, ipse subibo humeris nec me labor iste gravabit. Dominus Deus eandem Dominationem Vestram Reverendissimam quam diutissime sospitet et prosperet in omnibus.

Ex castro meo Lubaviensi, XV Octobris MDXXXVI.

Reverendo in Christo Patri et amico carissimo domino Ioanni Dantisco Verneensi(!) tradantur hae literae

Rumor hic erat aliquandiu, carissime Dantisce, nescio quo auctore quave occasione natus, te vivis excessisse. Quem rumorem neutiquam mendacem esse, ut crederem, eo facilius sum adductus, quod tanto iam tempore ab te nullam literam acceperim. Nam totis hisce tribus et eo amplius annis, quod sciam, ad me scripsisti nihil. Itaque persuaseram mihi verisimilius esse te omnino mortuum esse quam vel desidiosum vel mei oblitum vivere, qui solebas esse homo omnium hominum, quos equidem noverim, ad omnia impigerrimus, et erga amicos minime obliviosus aut ingratus. Atque idcirco supervacuum fore putabam si scriberem ad te, quin potius manibus tuis pacem requiemque precatus, Deum orabam, ut in eius caelesti regno socii aliquando et comparticipes esse possimus, quando in hoc seculo nihil amplius commercii inter nos futurum sperarem. Nunc autem, cum te superesse salvum et incolumem dudum intellexerim, volui meis scriptis silentium istud tuum tam diuturnum tamque veternosum interpellare, simul et mei memoriam, si forte tibi exciderim, apud te refricare. Subest et alia in praesentia mihi ad te scribendi causa. Ea est istiusmodi. Puer, quem mihi dederas educandum, iam ad id aetatis pervenit, quo sicuti a magnis et in sapentia precellentibus viris consultum praeceptumque video, constituere quisque debet, quam vivendi viam sit ingressurus. Vocatus igitur a me et iussus uti super ea re deliberaret, respondit, velle se libenter in patriam regredi atque ibi, quod reliquum esset vitae, Deo disponente transigere, nisi dubitaret, an tu viveres. In quo rerum speumque suarum summa esset collocata dumque hic tamquam ad scopulum haeremus, ecce veluti θεός ἀπὸ μηχανῆς vir nobilis regis vestri apud caesarem legatus e vicino Belgarum litore, regis regnique nostri videndi gratia in hanc insulam traicit. Is super te rogatus, laetum responsum dedit te vivere valereque. Quo nuntio iuvenis incredibiliter est accensus, ut patriam suam reviseret. Nec ego eius tam pio tamque naturali desiderio diutius quivi obsistere. Legatum itaque rogavi, uti iuvenem in comitatum suum admiterret <eiusque transmittendi curam in se susciperet> accepto a me viatico. Sed cum ille varias causas allegaret, quo minus id possit facere, quod proximum erat, transegi cum mercatore quodam de eo per mare Dantiscum usque transportando. Quod superest, te obsecro obtestorque per nostram intemeratam amicitiam, ut iuvenem istum animo non minus benevolo nunc a <me> recipias, quam ego eum puerum olim ab te accepi. Utque sicuti a me hactenus causa et amore tui, neutiquam illiberaliter neque indiligenter est educatus. Ita tu deinceps vel eius vel etiam mea causa des operam, ut honesto alicui <vitae> instituto per te applicetur. Invenies eum ad quidvis satis aptum et idoneum, linguam tenet nostratem tanquam hic fuisset natus. Nec Latinae linguae est ignarus, in qua elegantissimos quosque auctores et iuris civilis rudimenta sub optimis, quos habere potui, preceptoribus effeci, ut degustaret. Praeterea, quo absolutior evaderet, Lutetiam eum Parisiorum tamquam Athenas alteras expoliendum misi, ut et eius gentis mores, linguam, litteras perceptas haberet. Postremo paucis ut finiam, de eo bene instituendo non minus, mehercule solicitus atque profusus fui, quam si fratris mei germani filius fuisset. Tu cura, ut valeas et mei saepe sis memor, sicut et ego sum tui.

Datae Lambethae, vicesimo die Iunii.

Amicus tibi non minus etiam nunc quam olim animo coniunctissimus Thomas Ecclesiae Cantuariensis minister

Reverendissimo in Christo Patri, domino Thomae Cranmero, archiepiscopo Cantuariensi et regni Angliae primati, fratri carissimo et honorando

Rumorem de morte mea ad te, mi humanissime Cranmere, perlatum eo auctum scribis, quod a me intra triennium nullas acceperis. Hoc quidem non incurantia aut mutuae nostrae amicitiae oblivione contigit, verum ob similem de te rumorem, qui apud nos percrebuit, quem certe, amantissimus utpote tui, dolenter accepi, te, inquam, iussu regis tui, cum multis aliis bonis viris, praeter omnem aequitatem fuisse e vivis sublatum. Quo intime permotus, non secus atque tu meis, ita et ego tuis manibus aeternam non semel beatitudinem sum precatus. Qua de re, cum eiusmodi rumor, Deo gratia, utrique falsus evanuit, gaudendum nobis et ad pristinum benevolentiae officium et animo et scripto redeundum est. Tu tamen, ne te πυραύ <σ> του μόρος occupet, cum ea sint apud vos tempora, quae nulla prius in orbis Christiani regione fuerunt umquam, caveas: plura adderem, nisi vererer has fraudi tibi futuras, si in alterius quam in tuas manus inciderent.

Quid apud vos agatur, gratius mihi fuisset scire a te, quam de iis, qui multa incerta pro certis nobis denuntiant. Tot scilicet bonorum ecclesiae di[reptiones] ... [quae modum et] numerum non habent, in utrumque promiscue sexum supplicia, quodque magis his omnes in admirationem ac detestationem inducit, tot coniugia totque contra omnes, tum humanas, tum etiam divinas leges repudia. Quae tamen, quamvis passim hic in vulgus sparsa, pro veris habentur, apud me adhuc sunt ambigua.

Nonnihil ad credendum me compellit, quod tu, cum sis et archiepiscopus, et regni vestri primas, ministrum ecclesiae tuae, longe alio quam prius nomine, te subscribis. Ministri quidem sumus omnes, ecclesiarum qui sumus episcopi; hoc tamen titulo, quo Paulus usus est, abuti non deberemus. Is etenim, qui speculatur, non est sine ministerio, , sua tamen ob id vocatione non privatur. Nos porro hic sub christianissimo pientissimoque rege degentes, Phouorini(!) apud Gellium praecepto, utimur verbis praesentibus, et moribus vivimus antiquis, in quibus et vos olim non infelices inter alios mortales fuistis; adeo etiam, quemadmodum recens nosti, quod de insigni ad te coniugio scripserim, hoc si ad eum modum, ut cum Iuliacense successisset, in quas me turbas non coniecissem? Eas a me Deus per suam misericordiam avertit.

Quem vero apud vos exitum hoc turbulentissimum cum tot commutatis Helenis malum, et haec tanta et tam impia diritas aliquando habebit, nemo sanae mentis non videt, quantumvis lento divina ira gradu procedat. Quam ut ab hac vestra praedivite Insula, quae mihi ob multam humanitatem in ea perceptam carissima est, et a vobis omnibus mihi carissimis, diutissime Dominus Deus contineat, immo numquam exerceat, impense oro; tantum abest, ut quicquam adversi imprecer.

Ceterum quod honorificis illis relictis titulis usu receptis adeo me mentis tuae gau[dium] ... [ma]g[na] gratia .... [Itaque(?)] magnas gratias habeo, quod puerum, quem Ratisbonae ad Danubium in aula caesaris quondam famulatui tuo addixeram, adeo liberaliter educari commiseris. Hunc revera, cum tuis me verbis et litteris salutaret, a facie non minus, quam alium quempiam exoticum, a me numquam prius visum, noveram; fuitque eo mihi gratior, quod tua opera et adminiculo in adulescentem moribus et litteris non incultum excreverit; qui si institutum, quod coepit, prosequi non intermiserit, quod ad reliquum vitae tempus pertinebit, facile assequetur. Tibi vero iterum atque iterum gratias ago, quod illum, ad meam commendationem et nostrae inter nos amicitiae rationem, tam benigne et largiter tuo impendio in litterarum studiis exercitum foveris hucque ad me non sine viatico remiseris. Hinc clare liquet Athenaeum non recte sensisse amicos non esse, qui procul degunt; cum tu, ab orbe nostro divisus, in hoc iuvene, cuius parentes <non> nisi fama agnovi, mihi fueris officiosissimus.

Proinde ubi vicissim gratum tibi facere tibique aut tuis ex usu et re esse possum, propensissimam meam offero operam, qua in eventis periculosi huius temporis proque fortunarum et facul[t]atum mearum satis lauta, Deo gratia, condicione, libere atque tuto utere tibique persuade me tui esse assiduissime memorem. Itaque, si me amas, quod certo existimo, copiose de tuo ac rerum vestrarum statu rescribe. Id ipsum per mercatores gentiles meos, qui Londini agunt, commode quandocumque libuerit facies mihique mirum in modum gratificaberis.

Datae ex arce nostra Heilsberg, prima Septembris MDXL.

Tuus ille, inquam, totus tuus Ioannes Dantiscus episcopus Varmiensis manu mea scripsi