Sacratissimae Regiae Maiestati Poloniae, domino meo clementissimo.

Sacratissima Regia Maiestas et Domine, domine clementissime, post humillimam subiectionis meae commendationem.

Superioribus diebus binas litteras, quarum data prima et quarta Iulii fuit, de rebus omnibus, quas apud serenissimum archiducem Austriae egi, Sacratissimae Maiestati Vestrae satis copiose descripsi, illa etiam, quae reverendissimus dominus archiepiscopus Strigoniensis negotiis Maiestati Vestrae consuluit. Non ambigo iam, quin Sacra Maiestas Vestra omnia ad amussim intellexit et pro sua incomparabili prudentia, quae ulterius mihi erunt facienda Antverpiam versus me certiorem reddet.

Caesarea maiestas per Angliam traiecit in Hispaniam, quod etiam hic in certis novitatibus habetur. Si Maiestas Vestra Serenissima ita constituit, quod sequi debeam, quemadmodum in prioribus meis litteris supplicavi, humillime rogo, ut et de ulteriori viatico et de omnibus aliis rebus agendis reddar instructior.

Perveni Salczburgam 12 Iulii et fui per reverendissimum dominum cardinalem honorifice susceptus. Exposui illi desiderium et mentem Serenissimae Maiestatis Vestrae, sicut instructio mea continet. Unde tertia die, postquam me in prandio habuisset, et me pro honore Serenissimae Maiestatis Vestrae humaniter tractasset his verbis et in hunc effectum respondit: „Magnifice domine orator. Salutationem, quam mihi nomine serenissimi domini vestri exposuistis, animo gratissimo suscepi habeoque illius maiestati, non quas debeo, sed quas possum gratias pro illa benevolentia, qua me prosequitur. Quod vero spectat hoc bellum, quod illius maiestas cum illustri domino magistro Prussiae, quemadmodum dominatio vestra exposuit, gravissime lacessita gessit, et quomodo omnia, quae ad hoc negotium pertinent, habeant, diffuse a secretario meo Sperancio, qui nunc est episcopus Brixinensis, intellexi plurimumque sum laetatus, quod res haec Reipublicae Christianae non parum perniciosa per indutias ad cognitionem arbitrorum devenit. De quibus me unum electum esse mihi dudum est declaratum et, licet onus sit umeris meis impar impositum, cum tamen partes me in hoc numero habere decreverint, pro communi bono totiusque Christianitatis non fuit conveniens, ut recusarem. Et nihil aliud, quam commissio caesareae maiestatis, quam in dies exspecto, facit moram, quod cum ceteris adiunctis principibus de tempore et loco nondum conveni. Quantum igitur possum celerius habita maiestatis caesareae commissione ad hoc conficiendum negotium omnes vires et studium impendam. Et cum id aggrediemur pro serenissimo domino vestro Poloniae rege et illius benevolentia, qua me prosequitur, quantum pro conscientia et ratione mea possum et quantum iustitiae convenit, iura et privilegia serenissimi domini vestri et illius Regni atque dominiorum tuebor. Cumque adiunctis arbitris, quae ad utramque partem iusta esse videbuntur, quantum ratio et conscientia mea admittit, ut huic tragoediae finis imponatur, non omittam et in quibuscumque illius maiestati pro veteri mea servitute, qua illi devincor, honori et commodo esse possum, operam et studium meum indefessum, ut domino meo observandissimo, impartiam. Cui semper in omnibus prosperrimos faveo atque exopto successus et peto me illius maiestati plurimum commendari”.

Haec fuit summa responsi. Replicavi tamen non ex commissione Serenissimae Maiestatis Vestrae, sed tamquam ex me ipso, ad ea, quae illius dominatio reverendissima de commissione caesareae maiestatis, quam in dies exspectaret, exposuit. Non esse, meo iudicio, huiusmodi caesareae maiestatis commissio necessaria, cum in tractatibus Prutenis non sit expressa, et quod in absentia caesareae maiestatis serenissimus archidux Austriae Ferdinandus debeat succedere et nulla alia exspectari commissio, quemadmodum tractatus planis verbis sonant; posset ex huiusmodi commissione aliqua inter partes oriri difficultas, quod ne fieret, rebus sic incomposite stantibus illius dominatio reverendissima accurate cavere deberet. Respondebat, quod talis commissio non obesset tractatibus, immo tractatus promoveret. Sed tamen, quantum ego conicio, ipsi velint auctoritate caesaris uti in omnibus, quod non parum rebus Sacrae Maiestatis Vestrae detrimenti ferre possit. Proinde Sacra Maiestas Vestra omnia pro sua prudentia metiatur et, quid futurum est, si cognitio haec sub caesaris auctoritate fieri deberet, perpendat. Inveni reverendissimum cardinalem plus ordini in hac parte, quam Serenissimae Maiestati Vestrae faventem; nihilominus nitebatur apud me expiscari, si quid illi nomine Sacrae Maiestatis velim polliceri. Quod cum me fingerem non intelligere, ad alios sermones divertit, et ut est in quaestionibus versutior, quam rota figularis, multa super Moscos et Tartaros quaesivit, et si Turcus etiam Sacrae Maiestati Vestrae hoc anno possit nocere. Inter alia, quae videbantur expedire, respondi, quod contra hostes infideles Sacrae Maiestati Vestrae bene conveniret crucisignatorum exercitus, qualis superiori anno contra Sacram Maiestatem Vestram cum illis, qui religione contra infideles essent devincti, profectus ex Germana natione fuerat, et quod hoc ipso Sacra Maiestas Vestra binos contra infideles cogeretur alere exercitus, et quod totum regnum Maiestatis Vestrae, ne sic vis infidelium passim grassaretur, esset in armis. De Germano exercitu contracto vultu obticuit et ad alios iterum sermones de serenissima domina regina et liberis Sacrae Maiestatis Vestrae se applicuit. Et sic tandem longis logis absumptis per integrum fere diem me dimisit et vale mihi dixit. Ab hospite me etiam decem florenis Renensibus absolvit.

Sic me demum ad Ratisbonam contuli, unde sub salvo conductu et ductoribus, ut hic in Germania mos est, Nur[n]bergam 25 Iulii perveni. Et quosdam capitaneos exspecto, qui mecum hinc cras usque ad Magunciam ire debent, alias propter insecuritatem illorum, qui de salvo conductu nullam curam habent, non possem ire sine aperto periculo. Et licet sim habiturus societatem, tamen hanc viam sine metu non possum conficere. Multi equites latrones passim vagantur propter ligam Suevicam, quae illos nititur exstirpare. Et, ut ab istis capitaneis intellexi, liga ista equites et pedites decrevit suscipere et castra ista, in quibus hi latrones foventur, obsidere atque expugnare. Ego vado in omnem eventum accinctus. Dei voluntas fiat.

Sunt hic hoc tempore illustrissimi principes, Fredericus dux Saxoniae, Fredericus comes palatinus Rheni et locum tenens caesareae maiestatis, reverendissimus episcopus Spirensis comes palatinus, comes Ulricus de Helffenstain, langrabius de Pleuchtenberg, comes Georgius de Werten. Cotidie sunt consilia et tractatur, quomodo ligam Suevicam contineant, ne contra praedones, ut supra scriptum est, quicquam incipiant. Revocarunt etiam hic locum tenens cum ceteris regentibus pedites, quos miserant in Croatiam. De certis praesidiis praestandis ex imperio regnis Hungariae et Serenissimae Maiestatis Vestrae nihil certi auditur.

Omnia more solito contentiosa feruntur, alii sunt Lutherani, praesertim equites, vel potius praedones, et primi nobilium, qui summe spiritualibus insidiantur. Et a comitibus quibusdam et primis hominibus, qui hodie mecum [sede]runt ad tabulam in hospitio, ut hic fieri est consuetum, audivi, quod non esset necessarium regnis Poloniae et Hungariae ferri suppetias, quam diu tot sacerdotes et in choris ululatores foverentur tam magnis impensis, quibus multa hominum milia contra infideles possent sustentari. Licet ego multa opponerem, vicerunt tamen impetu, qui rationi non dedit locum. Et nemo iam hic est, qui non sanctum Paulum et Actus Apostolorum in cunctis fere locis sciret allegare, tantum hic libri Lutheriani, praesertim in Franconia, creverunt.

Habuit me hic etiam in prandio illustrissimus dominus Fredericus comes palatinus Rheni et caesareae maiestatis locumtenens et in longam noctem me variis sermonibus et quaestionibus, ut est in omnibus satis industrius, detinuit. De magistro vero Prussiae et hoc bello praeterito nulla fuit mentio, de aliis autem hostibus infidelibus interrogare non cessabat. Non potui me tandem continere, quin hoc emitterem, si talis exercitus contra infideles ex Germania, ut contra Maiestatem Vestram Serenissimam, quae omnem vim et molem infidelium in suis fert humeris et ab aliis vicinis regnis et dominiis arcet, expediretur, quid possit fieri rectius et laudabilius, et Germanae nationi, quae in militia primum cupit locum, accommodatius. Respondit mihi, quod dicerem aliquid, sed non esset datum desuper, et subinde Lutheri meminit et me interrogavit, quam apud nos de illo opinionem haberemus. Ego nos adhuc bonos esse Christianos respondi, subiunxit illius illustritas „Et nos non secus de nobis opinamur, sed rei exitus omnia probabit”. Et tandem ad hoc deventum est, quod illius illustritas voluit, quod ego in illius loco essem caesareae maiestatis locum tenens, et ille Serenissimae Maiestatis Vestrae orator, at deinde relictis quaestionibus indulsimus genio, ut consuetudo est Germanorum.

Hoc tamen nunc hic et undique, ubi hoc tempore fui, experior, quod post hanc Germani exercitus ex terris Serenissimae Maiestatis Vestrae fugam maior, quam umquam antea, de Maiestate Vestra Serenissima habetur aestimatio et magna ubique laus Maiestati Vestrae tribuitur et offertur mihi undique in civitatibus et oppidis a principibus et communitatibus nomine Serenissimae Maiestatis Vestrae ingens honor et benevolentia; sed in silvis et campis mihi summe est cavendum, licet habeam undique gratis salvos conductus, cogor tamen illis impendere, qui me ducunt et respicere interdum in omnes partes. Alia hic nova, quae vera et digna essent scriptione, non habentur.

Commendo me humillime Serenissimae Maiestati Vestrae ut domino meo clementissimo.

Ex Nurnberga 28 Iulii anno 1522.

Eiusdem Serenissimae Maiestatis Vestrae humillimus ...