[...] transcription of the address missing⌈[...][...] transcription of the address missing⌉

f. 1r

Reverendi Domini Praelati ac Canonici Venerabiles.

Salutem suique diligentissimam commendationem.

Etsi permagna dudum cupiditate optavi tempus et occasionem dari mihi, per quam sudium atque observantiam erga Reverendas et Venerabiles Dominationes Vestras declarem meam, tamen non potui non maiori et promptitudine, et animi alacritate aequissimum hoc negotium, quod contra geminos Alexandros iniusta petentes accurate tractandum conficiendumque mihi comissum a Reverendis ac Venerailibus Dominationibus Vestris suscipere. Tum quod alter praeter id, quod detestandam Sacrementariorum haeresim profiteretur, aliis etiam suis sceleribus innumeris nefandissimisque toti paene terrarum orbi multis ab annis insignem Varmiensem ecclesiam, et quovis honore ac reverentia dignam, infamem reddidit, tum, quod alterum non modo non meliorem, sed longae illo deteriorem certo fore, atrocioraque minitari considerarem, cum a tam impio, pestifero atque impuro homine, magistro suo, ita educatus, itaque instructus iam esset probe malignis artibus, ut postposito omni timore, mira quadam aut potius stulta audacia impudentiaque reusus(?) fuerit praemature, sane totum adeo venerabile capitulum sui alumnum, et provocare in se, et Romam citare, litigaturus (si diis placet) pumilio cum cyclopibus.

Proinde supervacaneae erant preces illae et commendationes iustissimae causae, quibus ut eam defendendam diligenti cura assumerem, suis in litteris Reverendae an Venerabiles Dominationes Vestrae a me contenderunt. Ego quippe ultro ac lubens Dei in primis, et pragmaticorum curiae adiutus cum ope, tum consiliis dabo operam cunctisque rationibus f. 1v efficere laborabo, ne eiusmodi impune facinora ambo videantur fecisse, utque documentum statuatur in posterum, ne quis talem dementiam velit et ausit imitari.

Eorum ad usque hunc diem Romae neuter in conspectum se dedit, neque certus quidem procurator aliquis et manifestus praeter Ioannem Hominis, qui tamen cuidam, quem nobis inimicum credebat, amicus autem certe est, nuperrime retulit, se praeter eas, quas Iacobus Lange factus e sacerdote adulteri tabellarius attulerat, neque de novis istis altercationibus, quas ex commissione nostra cognovit, ullas a Sculteti litteras accepisse. Quod et mihi profecto mirum visum, cur nunc sileat, quando vel maxime garrulitate opus esset, nisi forsan se, quemadmodum vere est, reum sciens, aliud formidat. Procurator ille Ioannes Hominis idem est, quem Reverendae ac Venerabiles Dominationes Vestrae his ipsis rebus suis in urbe agendis praeponendum delegerant, a me vero subito ac visus est reiectus, non tam, quod adversarii partes iam ante tueretur, quam quia tantum abesset ab homine cognomento suo, quantum is, quem defendit. Sed nec ullum ex aliis praescriptis, quibus secure fideretur extra Andream Grap, ut sincerum, ita rei practicae expertum virum et vicarium Varmiensem admisi et socium ascivi mihi. Tertius qui sit, iamiam indicabo, exponens, quae hactenus in causa egerimus.

Litteras, tabellas informationesque et appellationes postridie, ut a fratre meo Valentino diligenter redditas accepissem antepaenultima Iulii, iis assumptis, Martinum Romani procuratorem, qui f. 2r totius curiae a multis optimus reputatur, mirifica tamen prae caeteris modestia praeditus, accedens consilium ab eo petii et auxilium utque istius cauae susciperet patrocinium. Nihil recusavit, namque ut sese res omnis haberet, partim vivis verbis a me, partim scriptis illis ad unguem edoctus, infra paucos dies commissionem commissionem non insulsam conscripsit, quam sine mora officialibus, qui summi pontificis nomine talibus negotiis praesunt, subscribendam obtulimus. Inter quos insignis quidam est amicus Sculteti, cuius opera et instinctu tacite factum, ut eam vix tertia hebdomada cotidie omnibus prope horis sollicitantes extorserimus signatum. Tardasset nos diutius, si repugnare iustitiae consuetudinique licuisset, quo tamen nobis profuit magis, quam obfuit, didicimus enim clarius, cui faveat, ab eoque diligentius esse nobis cavendum. Atque ita lis contestata, causa in rota commissa est auditori Iacobo Puteo, viro cum morum innocentia, mansuetudine, humanitate, tum eruditione, experientia aequitateque spectatissimo, maxima (ut apparet) cum nostra fortuna. Unde indubitatam concepi spem honorificae victoriae, talem enim iudicem summae causae et bonitas, et aequitas postulat.

Quoniam autem iustitium, quod vacantias vocant, trium: Iulii, Augusti et Septembris mensium nondum praeterit, nos quoque otiosi a tractatione negotii ulteriori esse plane cogimur. Quo vero tanto melius tutiusque finitis feriis f. 2v agatur, cum primis omnes necessarium iudicarunt, iussitque Martinus ille Romani expedire compulsoriales litteras, quas et his iunctas mitto ad Reverendas ac Venerabiles Dominationes Vestras pro describendis, quibus vincendum iuribus, statutis, bullis, indultis aliisque similibus et necessariis. Ea enim, quae ad confirmationem causae missa sunt, ideo non sufficiunt, quod plura requiruntur et tabellionis manu subscripta signoque venerabilis capituli aut praelati alicuius consignata non erant. Reliqua vero, quae desiderantur, haec sunt et ita fieri debent:

tabulae sive instrumenta intimationis ambarum appellationum ab utroque adversario factarum, quibus difficulter modo caremus - ego aliud coniicere non queo, quam, dum fasciculum litterarum obsignabatur, forte excidisse, vel per oblivionem non fuisse simul inclusa;

copia statutorum et diuturni usus atque consuetudinis, quibus cavetur, ne absenti supra dierum triginta spatium ullae dentur distributiones neque rursum illis, qui ad maturam aetaem, prudentiam, eruditionem, quae satis esset ecclesiastico homini et canonico, haud dum pervenerint, aut in universali aliquo gymnasio honestis non immorarentur disciplinis;

exemplum bullae confirmationis statutorum; testimonia comprobationesque, quod a Reverendis ac Venerabilibus Dominationibus Vestris Alexander iste de Suchten sincere saepius ante fructuum denegationem admonitus sit, ut relicto suo rusticano trivio, quod cum dedecore Varmiensis ecclesiae frequentat, et puerorum tantum est prima f. 3r elementa discentium, proficisceretur in celebriorem extra natale solum academia;

nomina eorum, quo similiter agere aut coacti sunt, aut libenter statutis et antiquitus observatae consuetudini acquieverunt exemplorum loco;

formam, ordinem et processum iudicii, quod de fructuum recusatione contra istum de Suchten factum est;

atque, ut summatim dicam, eademque omnia vicissim, quae ad instructionem utriusque causae Reverendae ac Venerabiles Dominationes Vestrae ad me miserunt, sed sic, ut cum aliis praedictis singulis, diligenter a perito, et cuius manus in urbe nota sit, tabellione publico subscripta sint sigilloque venerabilis capituli vel praelati cuiuspiam Romae celebris probe munita.

Illis etiam non omissis, si quae forsan ab adversariis post fratris mei discessum perpetrata erunt in probrum et dedecus ecclesiae alioquin commemoratorum aliquo nulla penitus fides fides adhibebitur. Haec igitur universa ad eum modum studiose confecta ut perquam celerrime ad nos huc transmittantur, non tam rogandum esse, quam singulari prudentiae et industriae Reverendarum ac Venerabilium Dominationum Vestrarum relinquendum putavi. His enim victoria parabitur, si sese adversarii vel procuratores eorum opposuerint. Nos item interea, qui apud sedem apostolicam contra hos inimicos duos depugnamus statim ac festa finem consequentur, et ante, quae ex usu causae futura, quique termini servandi erunt f. 3v ut eousque protrahatur, donec illa venerint. At si nemo restiterit, etiam sine illis, ut ab omnibus controversiis et litibus inique et temere motis Reverendae ac Venerabiles Dominationes Vestrae absolventur, adversarii vero rei pronuntiati condemnentur in expensis, ea cura, sollicitudine, vigilantia, assiduitate intendemus, qua ut abundanter, qui erga venerabile capitulum Varmiense animati sumus, quaquam alacritate obsequiis et ministeriis nostris eidem gratificari cupimus esse possit perspicuum cunctis sat erit. Quod de Andrea Grap aeque ac me ipso omnino sibi persuadeant Reverendae ac Venerabiles Dominationes Vestrae, summe optamus.

Ceterum quadraginta ducatos mihi in sumptus causae missos a domino Quirino Galler accepi, de quibus quantum erogavero et in quae, suo reddam tempore sigillatim rationem Reverendis ac Venerabilibus Dominationibus Vestris.

Quas ut me sibi subnixe studioseque commedatum habeant et in optima valetudine perpetuo felices florentesque conservat Dominus Iesus, sincero pectore precor et deprecor.

Romae, XXVI Septembris anno Domini MDXXXX.

Reverendarum ac Venerabilium Dominationum Vestrarum obsequentissimus addictissimusque Gaspar Hannovius

AAWO, AK, 2, f. 25r

Processus iudiciarius contra dominum Georgium Schwanbach vicarium in Wormdit.

Anno Domini MDXL die XV Octobris comparuerunt coram domino reverendissimo Ioanne episcopo Varmiensi N(icolaus) or n(obilis)⌈N(icolaus)N(icolaus) or n(obilis)⌉Schadewalt vir consularis et Ioannes Ottingshausen civis in Wormdit nomine fraternitatis sacerdotum ibidem et conquerebantur contra dominum Georgium Swanbach vicarium, quod in eadem fraternitate faceret et excitaret multas turbas dissensiones et rixas, ita ut complures boni homines consulentes paci ac tranquillitati suae dimitterent eam fraternitatem, magna autem pars rixarum ex eo oriretur, quod deberet adhuc fraternitati XII marcas ex ea summa viginti marcarum, quam reverendissimus olim dominus Mauritius episcopus illi adiudicaverat per dictum dominum Georgium occasione certae summae pecuniae ex arcula fraternitatis (cuius tunc dictus dominus Georgius senior erat) amissae, persolvendam. Audita deinde domini Georgii responsione satis verbosa et non admodum ad rem faciente qua querelam contra se factam elidere et, ne reliquam partem pecuniae iuxta decretum domini Mauritii episcopi debitae solveret, tergiversari volebat praetendens se viginti exiles, videlicet quindecim grossorum, marcas dumtaxat debere, ad quarum rationem octo viginti grossorum marcas iam solvisset et septem tantum adhuc et non duodecim debere, quas etiam fratres eiusdem fraternitatis sibi dimisisse testibus fide dignis se probaturum asseruit – id quod tamen praefati fraternitatis nuntii ipsum minime facturum dicerent neque ei quicquam dimissum esse affirmarent – dominus reverendissimus expensis partium propositionibus et responsis decrevit domini Mauritii antecessoris sui in hac causa sententiam ratam esse et dominum Georgium ad plenam solutionem duodecim marcarum restantium obligari. Quas nisi intra octo dies proxime sequentes deponeret, dedit potestatem magistratui Wormditensis in domum habitationis eius ingrediendi et valorem XII marcarum per viginti grossos computandarum inde accipiendi et fraternitati applicandi. Quo facto, si dominus Georgius praetenderet sibi aliquid iuris ad istas XII marcas competere, ageret contra fraternitatem praedictam secundum ordinem iustitiae, quam illi dominus reverendissimus non esset denegaturus hoc adiecto, ne quid rixarum et dissensionum in ea fraternitate huius pecuniae aut alterius cuiuscumque causae occasione excitaret sub poena carceris.

Item supra nominati N(icolaus) or n(obilis)⌈N(icolaus)N(icolaus) or n(obilis)⌉ Schadwalt et Ioannes Ottingshausenn querebantur contra praefatum dominum Georgium nomine et commissione magistratus Wormditensis, quod sacerdos exsistens et in domo paterna in dicto oppido sita habitans exerceret frumentorum et aliarum rerum more alterius civis mercantias contra inhibitionem non semel a se et a dominis episcopis ac eorum officialibus illi factam, quod reliqui cives aegre adeo ferrent, ut nisi hoc facere supersedeat, tumultus civium aliquoties timendus sit. Quam obiectionem cum dominus Georgius ita dilueret, ut diceret hanc exercendi mercantias facultatem sibi partim concessam ad tempus, partim etiam inhibitam esse, ac post inhibitionem factam ulterius non exercuisse neque exercere velle. Sperans ea frumenta, quae ex manso paterno, quem colit, atque etiam ex decimis parochiae suae in Baisen provenirent, sub hac inhibitione non contineri, quin ea vendere possit, multis verbis causabatur dominus Georgius haec omnia sibi ab aemulis suis invidiae causa mota esse et moveri etc. AAWO, AK, 2, f. 25v Quam controversiam dominus reverendissimus ita discussit denuo inhibens domino Georgio, ne tales mercantias suo statui indecentes exerceret, quod si contrarium faceret, dedit potestatem magistratui frumenta et res alias quascumque per dominum Georgium emptas aut venditas recipiendi et confiscandi, frumenta tamen ex manso suo paterno et decimis provenientia non ut civi sed sicuti ceteri plebani faciunt, vendere illi liceat.

Ceterum quia dominus reverendissimus ante tempus semestre domino Georgio praefato serio mandaverat, ut filiam ex focaria susceptam et iam nubilem, <quam> apud se in una domo non sine publico multorum scandalo fovebat, a se dimitteret, quod quia hactenus non fecisse et mandatum paternitatis eius reverendissimae praevaricatus esse compertus est, hoc die pro tribunali sedens eam ex dominio episcopali proscripsit et pro proscripta deinceps haberi voluit, ut sit tandem a turpitudinis pure divortiata ac divulsa. Ubicumque illi libet praeterquam in dominio paternitatis suae reverendissimae vivere liceat et scandalum ab utraque tollatur.

Severius tandem dominus reverendissimus praefato domino Georgio praecepit, ut vitam de cetero inculpatam gerat, scandala lites et iurgia vitatus ancillam istam suam et focariae filiam ad se non recipiat, plebano suo more aliorum vicariorum oboediat, processionibus et litaniis, nisi legitime impeditus, intersit. Quod nisi faceret, dominatio sua reverendissima iuris ac aliis remediis etiam poena carceris districtius in ipsum esset animadversura.

Delatus etiam fuit dominus Georgius, quod se intromisisset in iudicia domini reverendissimi dirimendo sponsalia quaedam inter sartorem quendam in Wormdith et puellam virginem ex Albrechtsdorf, ita ut cum alter quidam sartor eam puellam super sponsaliis interpellaret, compulisset ipsam amicabili concordia interveniente primo sartore pendere multam decem marcarum, quarum quinque solvisset, pro reliquis quinque ipse dominus Georgius (ut coram reverendissimo fatebatur) fidei iussorem se constituisset, sed cum ipse se in iudicia reverendissimi intromisisse negaret, dilatum est negotium usque in adventum dominationis suae reverendissimae in Wormdit ad accipiendam meliorem causae informationem.

BCz, 247, p. 341

Reverendissime in Christo Pater, domine et benefactor meus colendissime.

Post humilem servitutis meae in Reverendissimam Dominationem Vestram gratiae et benignitatis commendationem.

Venit huc tabellarius serenissimi regis vi<c>esima huius, qui mihi Reverendissimae Dominationis Vestrae unas reddidit gratiae et benevolentiae in me plenas. Quibus Dominatio Vestra Reverendissima mandat, ut omnia, quaecumque hic acta sunt quaeque aguntur, a me diligenter et studiose perscriberentur. Quandoquidem, cum proprium sit debiti mei in Reverendissimam Dominationem Vestram officii, etiam si n praemonitus non fuissem, ... illegible⌈...... illegible⌉ ne latum unguem, ut aiunt, ab studio debitae observantiae eram discessurus.

Ea, quae acta sunt in Nova Civitate, abunde Dominationi Vestrae Reverendissimae perscripseram. Quae autem hic aguntur, quae spes sit istorum hic procerum obstinatos animos perfringendi, haec esse videntur potissima. Quae quidem, etsi parum tute sine chara ms. e(!) ⌈aa ms. e(!) ⌉cteribus litteris committuntur, tamen ita a me in omnibus est prospectum, ita hic Reverendissima Dominatio Vestra a me est edoctus, quo pacto ei sit procedendum, ut facile crediderim has secure et inviolatas perlatas iri.

Ego ex gratia Dei in hoc armorum tumultu recte valeo. Perfuncta mea legatione dudum me ad serenissimos meos principes recepissem, si ab serenissima regina Hungariae, domina mea clementissima, prohi<bi>tus et detentus non fuissem. Cum enim sua maiestas reginalis neminem habeat, quem isti hic proceres revereantur, neque tute cum eis audea superinscribed, in the hand of sender⌈aa superinscribed, in the hand of sender⌉t sua consilia communicare, pernecessarium maiestati suae reginali esse videtur, ut saltem aliquem apud se superinscribed⌈apud seapud se superinscribed⌉ habeat stain⌈[eat]eat stain⌉ serenissimi regis nostri auctoritatem sustinentem. Facile ego agnosco ingenii mei imbecillitatem BCz, 247, p. 342 tamque magnis et arduis rebus consilio occurrere non posse, tamen hidden by binding⌈[en]en hidden by binding⌉ non licet eius contraire voluntati, cui pro debita oboedientia hidden by binding⌈[ia]ia hidden by binding⌉ vitam et omnia mea debeo.

Vehementer probabatur consilium reginali maiestati Reverendissimae Dominationis Vestrae et, nisi expressum esset parentum mandatum hidden by binding⌈[tum]tum hidden by binding⌉ in omnem omnium rerum eventum, illud fuisset amplexa neque ullo modo se ab eo divelli passa fuisset. Sed, rebus sic stantibus hidden by binding⌈[s]s hidden by binding⌉, nihil superinscribed in place of crossed-outnihildum⌈nihildum nihil nihil superinscribed in place of crossed-outnihildum⌉ certe videtur et praesentibus, et futuris rebus tam salutare, quam pactis et contractibus acquiescere, praesertim cum regia Romanorum maiestas ad omnia se promptissimum paratissimumque exhibeat. Tur Caesari Turcarum nescio, quam tute credi posset aut quam dudum hidden by binding⌈[um]um hidden by binding⌉ hic maiestatem reginalem pateretur. Neque etiam conveniens esset maiestatem reginalem praebed praebere occasionem, ut Regnum Hungariae perditum eat et vicini populi atque universa res publica in ingens periculum et discrimen adducantur. Sed breviter Reverendissima Dominatio Vestra accipiat haec omnia, quae scire optat.

Serenissima reginalis maiestas regina Hungariae, quantum in maiestate sua serenissima est, alacri animo mandatis serenissimi sui parentis in omnibus cuperet oboedire neque eaque(?) secreto tenuisset, quod written overae(?)⌈ae(?)odod written overae(?)⌉ ab superinscribed in place of crossed-outad⌈ad ab ab superinscribed in place of crossed-outad⌉ regia maiestate iniunctum fuerat. Sed quia serenissimum dominum regem Romanorum ea apud Regni Hungariae proceres divulgasse maiestas sua BCz, 247, p. 343 reginalis intellexerat, quae maiestas sua superinscribed in place of crossed-outvestra⌈vestra sua sua superinscribed in place of crossed-outvestra⌉ serenissima, dominus meus meus clementissimus, aliquamdiu adhuc voluit esse occulta, facere et ipsa non potuit, quin rem divulgatam apud suos aliquantisper confirmaret. Non dixit maiestatem vestram serenissimam parentem maiestatis suae ita velle, sed hoc illius consilium esse, si serenissimus rex Romanorum pacta et contractus conservaverit, ab eis ne discederetur.

Huic relationi episcopus Varadiensis, Regni thesaurarius, magnifici Petrus Petrovicz et Turcus Balenth unanimi consensu et voluntate acriter restiterunt se fortunas omnes, vitam denique potius velle amittere, quam in regis Ferdinandi fidem et potestatem devenire. Vel ex eo Reverendissima Dominatio Vestra potest colligere, quo animo tulissent, si, quemadmodum serenissimus rex Romanorum superinscribed⌈RomanorumRomanorum superinscribed⌉ volebat, maiestatis vestrae serenissimae voluntatem apertius aperuisset.

Vehementer enim isti hic Regni proceres eo sunt commoti, quod serenissimus rex Romanorum prius armis quam benevolentia cum eis experiatur, praesertim cum ex multis serenissimae reginae Hungariae litteris intellexisset se on the margin in place of crossed-outsed⌈sed se se on the margin in place of crossed-outsed⌉ ad omnia serenissimi sui parentis mandata paratissimam BCz, 247, p. 344 semper affuturam, nulla eius rei habita ratione. Antequam ad contractus ab commissariis regis Romanorum descenderetur, aliquot ms. aliquod(!) ⌈aliquotaliquot ms. aliquod(!) ⌉ castra prius expugnavit, deinde ad Budam exercitum collocavit eo, uti domini hic isti dicunt, animo, ut si Buda armis potiturus fuisset, ad foederum et tractatuum observationem minus obligaretur.

Haec res episcopi Varadiensis, magnificorum Petri Petrovicz et Turcus Balenth animos vehementer exacerbavit, quodRomanorum regia maiestas superinscribed⌈maiestasmaiestas superinscribed⌉ non benevolentia, sed armorum violentia eos ad parendum impellere contend[...] hidden by binding⌈[...][...] hidden by binding⌉. Magnum etiam ad priorem luctum haec ip eadem ipsa res hidden by binding⌈[es]es hidden by binding⌉ serenissimae reginali maiestati dolorem attulit. Tamen pro ea, qua praedita est, prudentia antequam mentem maiestatis regiae, serenissimi parentis, exploratam haberet, quacumque potuit hidden by binding⌈[it]it hidden by binding⌉ ratione, istorum hic procerum concitatos animos leniebat atque in hoc strepitu armorum sedulo agebat, ut ad pacta et tractationes descenderetur. Sed quia isti hic domini foederum condicionibus ab serenissimo rege Romanorum non satisfieri dicebant, quibus etiam, si tum temporis satisfacere potuisset, non solum castra, civitates et serenissimi olim BCz, 247, p. 345 regis Hungariae omne patrimonium ullis impedimentis reginali maiestati in manus et potestatem tradere volebant, sed vires exercitus, quo ab tyranno Turcarum secure defendi possent, prius videre, quam se serenissimi regis Romanorum potestati dedere cupiebant.

Ac si dicant nullo modo se in illius fidem et potestatem tradituros et, ut alia multa praetermittam, hoc unum Reverendissimae Dominationi Vestrae potest esse documento, num sit positum in potestate serenissimae reginae Hungariae tam obstinatos istorum trium animos serenissimo regi Ferdinando reddere oboedientes et benevolos, cum nihil voluntate reginalis maiestatis, omnia nutu eorum geruntur et gubernantur. Sed quicquid in potestate reginalis maiestatis fuerit, ne latum unguem, ut aiunt, ab mandato Maiestatis Vestrae Serenissimae paterno est umquam discessura.

Haec ante adventum serenissimi regis tabellarii superinscribed in place of crossed-outserenissimi regis et domini mei⌈serenissimi regis et domini mei serenissimi regis tabellarii serenissimi regis tabellarii superinscribed in place of crossed-outserenissimi regis et domini mei⌉ acta sunt. Quinto abhinc die, cum serenissimi regis mei tabellarius reginali maiestati litteras attulisset, illis lectis, illo ipso temporis momento hinc Trencinium, si potuisset, migrasset, si secum cum primis serenissimum suum filium, deinde thesauros abducere potuisset. Casu, quo suam maiestatem reginalem Buda exire paterentur, sine dubio serenissimum filium apud se retinerent. Quod priusquam eveniat, pro materna in filium indulgentia et BCz, 247, p. 346 amore maiestas sua reginalis, quodvis periculum mallet hidden by binding⌈[t]t hidden by binding⌉ subire, quam ab serenissimi sui filii complexu et conspectu divelli.

Cum igitur insciis et invitis dominis fieri nequivisset, ut maiestas sua hinc discederet, ex altera autem parte nollet hidden by binding⌈[t]t hidden by binding⌉ ... illegible⌈...... illegible⌉ ab mandato serenissimi sui parentis discedere, unumquemque dominorum seorsum ad se accersendos curavit. Imprimis autem magnifico domino Petrovicz scripta et mandata parentis sui serenissimi communicavit, deinde episcopo Varadiensi aliisque, qui a consiliis adsunt, aperte omnia sua reginalis maiestas exposuit. In instanti hoc saltem suae reginali maiestati dederunt responsi se nuntios et oratores ab caesare Turcarum exspectare spemque non dubiam habere eos cum eo nuntio redituros, quod bonis condicionibus maiestatis suae serenissimae filium caesar Turcarum in Regno Hungariae regnare sit permissurus. Hac de causa non videri, ut hinc sua maiestas discedat, sed de hac re diligentius inter se consulturi, id, quod potissimum ex dignitate et utilitate maiestatis suae serenissimae unicuique eorum fieri videbitur, fidele consilium daturos.

Qua<n>ttuor dies cum inter se consultassent maiestasque BCz, 247, p. 347 reginalis ab eis nihil tulisset responsi, ne quid negligentiae in remittendo tabellario ad maiestatem regiam committeretur, denuo ab eis sua maiestas reginalis postulavit, ut quivis pro sua virtute ac fide maiestati suae consilium suum aperiret. Se nihil dubitare unumquemque eorum pro sua integritate hoc consilii daturos, quo suam ad serenissimi sui parentis voluntatem aggregare queat. Postero die omnibus astantibus per dominum Benedictum Baoni Baioni sic est responsum.

Prima petitio haec fuit, ut sua reginalis maiestas afflicti huius Regni aeque atque sui ipsius habeat rationem. Quod Regnum, si sua serenissima reginalis maiestas hinc discederet et in gubernationem ac potestatem serenissimi regis Ferdinandi deveniret, sine omni controversia funditus interiret et everteretur. Cum neque eas copias, neque eam habeat rex Romanorum facultatem, ut hoc miserum et calamitosum Regnum Regnum ab vi et potentia caesaris Turcarum tueatur et defendat.

Secundo, ut sua reginalis maiestas non solum eius rei habeat rationem, quod olim serenissimo regi Hungariae, coniugi maiestatis suae, BCz, 247, p. 348 in maximis periculis cum summis impensis ad rogum usque fideliter servierint, verum etiam, iam serenissimo rege exstincto hidden by binding⌈[cto]cto hidden by binding⌉, constantem et non immutabilem oboedientiam ac fidem cum hidden by binding⌈[m]m hidden by binding⌉ primis maiestati suae reginali, tum etiam serenissimo filio constanti animo praebuerunt, qua non solum apud serenissimum regem Romanorum, sed etiam apud caesarem Carolum in gravem reprehensionem et perpetuam indignationem devenerunt. His de causis, ne sua reginalis maiestas suo hinc hidden by binding⌈[c]c hidden by binding⌉ discessu eos et fortunas eorum perditum eat, rogabant.

Tertio, ut sua serenissima reginalis maiestas diligentissime consideret hidden by binding⌈[et]et hidden by binding⌉ et perpendat, quod illis periculum ab ordine equestri et universis regnicolis immineret, si suam maiestatem, in qua salus hidden by binding⌈[s]s hidden by binding⌉ totius Regni Hungariae continetur, voluntate et consensu suo adscribed in place of crossed-outnostro⌈nostro suo suo adscribed in place of crossed-outnostro⌉ hinc abire paterent superinscribed in place of crossed-outm⌈mntnt superinscribed in place of crossed-outm⌉ur. Ceterum, cum caesar Turcarum serenissimum filium et suam suam maiestatem in Regno Hungariae omnino vult regnare, verentur, ne si hinc suam maiestatem migrare paterentur, instinctu eorum superinscribed in place of crossed-outnostro⌈nostro eorum eorum superinscribed in place of crossed-outnostro⌉ id caesar Turcarum evenisse existimet. Quod aliud nihil esset, nisi Turcam ad extremum Regni Hungariae irritare exitium.

Quarto, ut sua serenissima reginalis maiestas maiorem honoris hidden by binding⌈[s]s hidden by binding⌉, BCz, 247, p. 349 dignitatis suique status habeat rationem, quam aliae reginae Hungariae habuerunt, quae indignissime ex hoc Regno et hac sede regia cum summo dedecore et ignominia expulsae fuerunt, simulque diligenter sua reginalis maiestas ut consideret, in quem locum proficiscatur et in cuius fide sit futura. Certius esse, quam ut dubitari possit, regem Romanorum contra serenissimum filium hostilem animum omni tempore habiturum, qui cum rege ex sanguine et rege Hungariae sit natus, procliviorem gentem Hungariae filio maiestatis suae stain⌈[ae]ae stain⌉ quam regi Ferdinandi perpetuis superinscribed in place of crossed-outpertuis⌈pertuis perpetuis perpetuis superinscribed in place of crossed-outpertuis⌉ temporibus futuram ad eumque tamquam ad sacram anchoram singulare quoddam refugium habituros.

Quinto, ut sua serenissima reginalis maiestas consideret se ex Regno Poloniae esse expeditam, esse autem Regni Hungariae reginam atque non in Polonia, sed in Hungaria reformationem dotis habere, serenissimum vero filium membrum et caput principale huius Regni exsistere neque quemquam illo eius consequendi potiorem esse, cum antiquitus non armis et potentia reges ad gubernacula Regni Hungariae ascendebant, sed iis potissimum, qui Hungaro patre natus esset, consensu omnium eligebantur.

BCz, 247, p. 350

Sexto, adventum dominorum oratorum ab caesare Turcarum exspectari, qui diligenti studio egerunt, ut caesar Turacarum hidden by binding⌈[m]m hidden by binding⌉ filium maiestatis suae in Regno Hungariae superinscribed⌈in Regno Hungariaein Regno Hungariae superinscribed⌉ regnare patiatur et ab omnibus inimicis eum potentia sua defendat. Cumque ... illegible⌈...... illegible⌉ cum hac optata reso ms. u(!) ⌈oo ms. u(!) ⌉lutione redeant, si maiestas sua written over...⌈... illegible⌈...... illegible⌉aa written over...⌉ reginalis nullam in se et filium benevolentiae caesaris Turcarum rationem hidden by binding⌈[em]em hidden by binding⌉ haberet et, non exspectatis suis oratoribus, hinc discederet hidden by binding⌈[et]et hidden by binding⌉, occasionem daret, ut maiestatis suae written over...⌈... illegible⌈...... illegible⌉aeae written over...⌉ bona et eorum superinscribed in place of crossed-outnostra⌈nostra eorum eorum superinscribed in place of crossed-outnostra⌉ omnia bona, denique universum Regnum Hungariae funditus everteretur. Praeterea, si caesar Turcarum intelligeret, quod celari non posset, quod maiestas sua stain⌈[a]a stain⌉ reginalis, volente et iubente serenissimo suo parente, bonis Regni Hungariae regi Ferdinando superinscribed⌈regi Ferdinandoregi Ferdinando superinscribed⌉ voluntarie cedat, verendum esset, ne et Regnum Hungariae Poloniae in aliquod ingens discrimen et periculum deveniat. His de causis, si maiestas su written overvestr(?)⌈vestr(?) su su written overvestr(?)⌉a se et serenissimum filium eosque universos, denique totum Regnum Hungariae quietum et tranquillum vult conservare, quidvis potius in animum inducat, quam hinc discedere. Cum primum vero domini oratores redierint, nomine maiestatis suae serenissimae indictur stain⌈[tur]tur stain⌉os conventum generalem written overi⌈iemem written overi⌉, quo plures ad oboedientiam maiestati suae praestandam ... illegible⌈...... illegible⌉ venturos pollicentur in next line in place of crossed-outcredunt diceb[...]⌈credunt written overimus⌈imusuntunt written overimus⌉ diceb[...] hidden by binding⌈[...][...] hidden by binding⌉ pollicentur pollicentur in next line in place of crossed-outcredunt diceb[...]⌉, BCz, 247, p. 351 quam ut a quoquam sperari possit.

Ad haec cum reginalis maiestas respondere secus non posset, nisi ut se voluntati eorum accomodet et aliquantisper propositas rationes et consilia approbet, his verbis maiestas sua reginalis gratias agens eis respondit.

Maiestati suae gratam et acceptam esse erga se et serenissimum filium fil fidelis animi et studii eorum propensionem neque secus existimare, nisi haec omnia, quae ab eis aguntur et quae consuluntur, ex fidelissimo et sincero animo provenire, neque propterea hinc velle migrare, quod vel minus fidat fidei eorum, vel quod parum tuta et salutaria consili hidden by binding⌈[consili]consili hidden by binding⌉a cum ipsi sibi et serenissimo filio, tum superinscribed in place of crossed-outsed⌈sed tum tum superinscribed in place of crossed-outsed⌉ etiam universo Regno consilia esse ducat, vel quod non pro dignitate regia superinscribed⌈regiaregia superinscribed⌉ ab eis in omnibus tractetur et observetur, sed potius ut, uti oboedientem filiam par est, serenissimi sui parentis mandatis obtemperet. Et quamvis parum decorum suae reginali maiestati esse videatur, quod statim morem non gerat voluntati serenissimi parentis sui, tamen ne quid temere vel praecipitanter agere videatur, se aequo animo laturam, ut prius eorum rationes et consilia ad serenissimum parentem suum perferantur, priusquam hinc discesserit paper damaged⌈[it]it paper damaged⌉. BCz, 247, p. 352 Verum, si hoc ipsum mandatum habitis iis litteris denuo ab serenissimo rege Poloniae litteris confirmabitur, maiestati suae reginali non convenire neque decorum esse, ut ab superinscribed⌈abab superinscribed⌉ voluntate serenissimi parentis sui amplius aliqua dilatio fieret.

Sed aliter maiestas sua reginalis respondisset, si prius eorum consilia explorata non habuisset. Quibus fuit decretum et constitutum, si sua reginalis maiestas hinc omnino discedere hidden by binding⌈[e]e hidden by binding⌉ voluisset, ut vi retineretur.

His sic stantibus serenissima regina Hungariae serenissimi parentis sui filia oboedientissima neque de se, neque de serenissimo filio, neque de thesauris ullam habet disponendi potestatem. Omnia voluntate et arbitrio trium geruntur. Hi magna militum caterva sti stain⌈[sti]sti stain⌉pati incedunt. Hi sub praetextu voluntatis reginae, quaecumque hidden by binding⌈[ue]ue hidden by binding⌉ illis libent, faciunt. Voluntati eorum etiam si reginalis maiestas contraire vellet, propter vim militum et animum eorum erga serenissimum regem Romanorum alienissimum nihil umquam est profectura, tamen cum ea iam or tam⌈iamiam or tam⌉ sit expressa voluntas serenissimi parentis sui, quantum in maiestate reginali fuit, diligentem operam navavit et adhuc extrema quaeque apud hos Regni proceres tentabit, ut cum serenissimo hidden by binding⌈[o]o hidden by binding⌉ BCz, 247, p. 353 suo filio, quocumque regia maiestas iusserit, hinc discedere possit.

Cum ab serenissimo rege Romanorum discederem, sua maiestas scripserat ad magnificum dominum Leonardum von Fels supremum sui exercitus capitaneum eique omnem dederat potestatem, ut, si hic isti vellent, de tractatibus ratio omnis transigendi adhuc tentaretur, sed domini nullo modo ab maiestate reginali ad ullos amplius tractatus induci potuerunt. Sine dubio rex Ferdinandus plura et maiora adhuc reginali maiestati concessisset. Domini vero eo excusabantur, quod Viszohrat expugnabatur, quod quattuor milia militum Pestum sunt ingressi. Quo animo vero ferat magnificus von Fels, quod ad novos ab eis tractatus non descenderetur, Reverendissima Dominatio Vestra ex iis litteris, quas ad me scribit, intelliget.

Turcae parati sunt venire superinscribed⌈rere superinscribed⌉ in subsidium serenissimae reginae, si istis proceribus credere fas est, qui stain⌈[i]i stain⌉ hoc pro certo affirmant. Si venient quidem, quemadmodum pro certo affirmant, in maiore futurum est Regnum Hungariae periculo superinscribed⌈periculopericulo superinscribed⌉, quam fuerit umquam, adventum autem eorum brevi exspectant. Maiestas reginalis rogat, ne Turca vocetur. Pr superinscribed⌈rr superinscribed⌉otestatur apud omnes, quantum in se est, nullo modo velle assentire, ut Turca in subsidium vocetur. Sed isti hic domini dicunt BCz, 247, p. 354 non opus esse, ut vocetur, modo intelligat Viszohrat expugnari et Germanos Pestum occupasse, illis tacentibus. Advolaturos.

De Transilvania bonam sibi spem domini pollicebantur eos maiestati reginali oboedientiam praestaturos fuisse, sed litterae, quae maiestati reginali hidden by binding⌈[nali]nali hidden by binding⌉ 16 Nove huius allatae fuerunt, aliam spem, atque putabant, eis dederunt, quemadmodum ex copia litterarum, quae maiestati reginali missae hidden by binding⌈[sae]sae hidden by binding⌉ fuerunt, poterit intelligere.

Quid egerint legati huius partis apud caesarem Turcarum, quam reso ms. u(!) ⌈oo ms. u(!) ⌉lutionem sunt allaturi, ex copiis litterarum Reverendissima Dominatio Vestra intelliget. Domini maximo gaudio efferuntur, quod legati eorum cum tam optata et exspectata redeant legatione. Hacque spe confisi hidden by binding⌈[si]si hidden by binding⌉ volebant, ut reginalis maiestas apud pontificem, Carolum caesarem, regem Gallorum et omnes Germaniae principes litteris suis conquereretur, quod serenissimus rex Ferdinandus non solum, quod pacta et contractus servare nolit, ma verum etiam citra omnem aequitatem maiestatis reginalis et suorum subditorum diciones ferro et igne persequatur. Sed sua reginalis maiestas huic rei noluit assentire, nisi prius hoc ipsum serenissimus rex Poloniae approbaret BCz, 247, p. 355 et sic faciundum censeret.

Thesaurus olim serenissimi regis Hungariae in Temeszwar ex mandato episcopi Varadiensis, thesaurarii Regni, fuit depositus. Molesto et iniquo reginalis maiestas tulit animo, quod non in maiestatis suae, sed alterius potestate reponeretur. Hoc nomine cum reginalis maiestas gravius expostulasset, non potuerunt maiestati suae honeste negare, quin huc adducendum curarent, sed thesaurum ducendo, cum apud fluvium Czisa de insidiis edocerentur, veriti, ne eis quid adversi contingat, in castrum maiestatis suae serenissimae cognomine Szolmosz thesaurum deduxerunt illudque homini maiestatis suae serenissimae iurato in fidem et custodiam tradiderunt.

Triginta milia ducatorum, quos dotis nomine serenissimo olim regi Hungariae serenissimus rex meus miserat, maiestati reginali per thesaurarium Regni sunt allati. Ex quibus hic ipse thesaurarius, episcopus Varadiensis, tria milia pro militum stipendio ab reginali maiestate extorsit. Duo milia etiam pro solutione aulicis et aliis ab sua maiestate sunt expositi. Intra triduum alia erit solutio militum, pro quibus procul dubio totidem ab sua reginali maiestate postulabunt. BCz, 247, p. 356 Alius maiestatis suae serenissimae thesaurus, is qui suae maiestatis ef ex Polonia ducebatur, omnes vestes et omnes gemmae pretiosae sunt relictae in Coszicze in eorum potestate, qui episcopo Varadiensi, Regni thesaurario, fidem et oboedientiam iuramento obstrinxerunt. Ita omnia maiestatis suae bona hinc et inde sunt dispersa, ut difficile simul in unum locum conferri possint conferri.

U stain⌈[U]U stain⌉ltra haec omnia incommoda hoc etiam accessit, quod dum fec(?)isset decretam contributionem nomine et potestate reginalis maiestatis, ex qua ad minus viginti quinque milia suae maiestati veniebant, eam Turcus Balenth pro sui ipsius commodo exegisset ab sua reginali maiestate averterunt. Hac ratione, ubi possunt, omnes rationibus suis cum detrimento et incommodo reginalis maiestatis prospiciunt.

Haec sunt, quae in praesens Reverendissimae Dominationi Vestrae scribenda videbantur. For Si hidden by binding⌈[i]i hidden by binding⌉ fortasse longior Reverendissimae Dominationi Vestrae esse visus quam fuero, quam res ipsa hidden by binding⌈[psa]psa hidden by binding⌉ requirebat, hoc Dominatio Vestra Reverendissima secu stain⌈[ecu]ecu stain⌉m cogitabit me in scribendo maluisse molestum esse, quam in suspicionem negligentiae apud Reverendissimam Dominationem Vestram devenire.

Servet Deus Omnipotens Dominationem Vestram Reverendissimam ad multos annos incolumem. Cuius gratiae et clementiae me perpetuo commendo.

Datum Budae, 23 Novembris 1540.

Reverendissimae Dominationis Vestrae humillimus oboedientissimusque servus Andreas Czarnkowski scholasticus Cracoviensis

AAWO, AB, D.100, f. 140r

Ad Dominum d(octorem) Ioannem Benedicti

Venerabilis Domine, amice et confrater carissime.

Litteras Venerabilitatis Vestrae sexta Octobris Vilnae scriptas et 19 eiusdem nobis redditas accepimus et quae de spoliato allodio (quod eidem vigore iuratorum statutorum cum ratione vacationis et actu sacerdoti praesenti concorditer pari voto unanimi consensu (iuxta suam narrationem) collatum fuisse scribit etc. <)> legimus et reliquum earundem litterarum tenorem sane intelleximus, et miramur, unde venerit illi in mentem nos tam amaro animo arguere et libidinis atque affectus nota praeter rei exigentiam et meritum nostrum insectari, atque nos tanta indignitate inconstantiae et levitatis onerare, cum utique conscientia recti ab istis iniuriosis praeiudiciis facile relevari et omnibus hoc cognoscere cupientibus de contrario fidem possumus facere. Unde minime fuisset opus tanto ardore nobiscum expostulare, cum utique nos de his, quae litteris exponit, nequaquam poterit convincere. Ita si datum est Vestrae Venerabilitati capitulari consensu allodium, probate possessionem. Si concorditer concessa est possessio, proferatis regestra, haec enim ad substantiam allodiorum iuxta statutorum rationem sunt legitima requisita.

Hoc autem cum Venerabilitas Vestra facere non poterit, modestius fratres traducere oportuisset et statutorum praevaricationem nequaquam impingere convenisset. Nam statutorum sancte iuratorum ratio manet firma et ista Vestrae Venerabilitatis amaritudo parum exspectata, nec satis cauta aut sobria consideratur esse passionata. Id si AAWO, AB, D.100, f. 140v recte factum sit, Dei et bonorum esto iudicium. Quamquam si statutorum dispositone sit vobiscum contendendum, allodium ad praesens per Vestram Venerabilitatem <optatum> vobis conferri non potuit, quod regestum dimissi allodii iuxta statutorum rationem a vobis ante <optionem> alterius allodii praesentatum non esset.

Dominus Hosius etiam sine iniuria eo privari non potuit, q(ui)d(em) tempore debitae vacantiae illud optavit, et solum propter litem illi motam (sed tamen concordia debite sopitam), quae dicebatur in urbe non exstincta etc., suspensus esset. Cuius rei dispositio ex capitulari conclusione Vestrae V(enerabilitati) insinuanda venerat, verum Vestra Venerabilitas nec praesidentem nec fratres de responso requisivit, sed primum in Gdanum divertit et postea rediens hinc abscessit etc.

Decuisset itaque et ex dignitate Venerabilitatis Vestrae fuisset serenissimae maiestati regiae praesentibus nonnullis, ut scribit, episcopis vera narrare et nullius de ornamento causae parum firmae colorem adducere, nam quae egimus de bonis fundamentis et rationibus legitimis nos fecisse sciat, ob quam, quotiescumque opus fuerit, rationem nos reddituros minime diffidat.

Et rogamus, ne depost huiusmodi iniuriis nos oneret, sed fraternae caritatis lege, quae sibi fieri velit, similiter nobis impendat et in quibus ipsa Venerabilitas Vestra honorari vult, etiam nos (sine dignitatis et aestimationis nostrae iniuria) honorare sollicita sit, quam bene valere cupimus.

Dat(ae) or Dat(um)⌈Dat(ae)Dat(ae) or Dat(um)⌉.

BAV, Vat. Lat., I, f. 52r

Reverende Pater et Domine Colendissime.

In ea parte regionis Prussiae, quae Serenissimo Regi Poloniae subiecta est (alteram enim partem Albertus dux Brandenburgensis cum omnibus sui subditis Lutheranus existens possidet), duae sunt cathedrales ecclesiae, altera Varmiensis, altera Culmensis nuncupata. In quibus, et maxime in Varmiensi tamquam maiori, tanta est penuria et paucitas sacerdotum propter undequaque vicinos illos haereticos Lutheranos, ut plurimae parrochiales ecclesiae, super quibus ob earum amplos annuos reditus olim in Romana curia magna fuit concertatio, nunc autem omnino vacuae sint et pastoribus destitutae, adeo ut presbyter nullus reperiatur, qui eas petat vel desideret, quamvis in hodiernum usque diem eosdem integros proventus retinent, quos ante habuerunt. Quod ideo potissimum Varmiensis episcopus vehementer dolet, quia cum maximo fit eius ovium animarum periculo, vereturque plurimum, ne ista eius diocesis imperita plebs ita pastoribus et contionatoribus orbata seducatur a dictis circumquaque vicinis haereticis et valde maliciosis Lutheranis. Consueverant ante moderni episcopi Varmiensis praedecessores, imo coacti erant ob puerorum(?) cupientium ad sacros ordines multitudinem suffraganeum servare. Hodie vero episcopus suffraganeo nullo opus habet et tum ipsemet suffraganei laborem perlibenter subire vellet, tamen nemo est, qui ordinari in sacerdotem postularet.

Quapropter idem Varmiensis episcopus, cupiens syncere affectu necessario et oportuno remedio suis ovibus tempestive succurrere, ne, dum pastoribus privatae sunt, a totidemque crudelibus lupis, haereticis scilicet Lutheranis, in quorum medio et quasi faucibus habitant, devorentur, vel ex ignorantia verbi Dei et praeceptorum eius pereant, ad Sedem Apostolicam confugit, supplicans, quatenus sibi per breve huiusmodi concedatur facultas, ut, electis aliquot eruditis et ad contionandum aptis fratribus ex quibuscumque monasteriis quarumvis ordinum, eos saecularium BAV, Vat. Lat., I, f. 52v sacerdotum habitu induere et vacuis illis parrochialibus ecclesiis praeficere possit, non modo ad docendum populum et ecclesiastica administrandum sacramenta, sed etiam ad resistendum pariter et sese opponendum commemoratis vicinis haereticis Lutheranis, ne haec Varmiensis ecclesia totaliter quoque (quod absit) tam pestiferis erroribus inficiatur et pessumeat.

Reverendus autem dominus Culmensis episcopus in sua diocesi magna quoque sacerdotum et contionatorum paenuria laborans, habet quendam in civitate Culmensi praesbyterum eiusdem diocesis Franciscum Illigener nominatum, quem, quia non indoctus est et contionator optimus et populo gratus, magnopere cuperet in eadem civitate ad plebis animarum salutem retinere. Sed, quoniam idem Franciscus in monasterio civitatis Culmensis ordinis minorum guardianus existens religionemque professus, propria auctoritate abiecto habitu ad saecularem conversationem rediit (in fide autem catholica semper perseverans), non potest dictus dominus episcopus Culmensis eum in hiusmodi eius apostasia et gravi animae periculo diutius tollerare. Supplicat igitur Sedi Apostolicae tam dictus dominus episcopus, quam Franciscus, quatenus eundem Franciscum ab habitu, pro fessione atque apostasia huiusmodi per breve absolvere dignetur, vel ipsi domino episcopo Culmensi hunc Franciscum absolvendi facultatem concedat, tum quia in quartodecimo suae aetatis anno religionem ingressus est ac decimoquinto vixdum expleto professionem fecit, tum quod timendum est, ne, si recusata fuerit a Sede Apostolica dispensatio et apostasia dicti Francisci ab episcopo longius non tollerata, tandem ad Lutheranismum transfugere compellatur. Unde populus catholico optimo et grato sacerdote contionatoreque privaretur, quorum iam ante in illa regione Prussiae (ut dictum supra) incredibilis est paucitas nec, quantumvis magnis praemiis aliunde invitati, haberi ibidem possunt propter imminendam finitimorum haereticorum turbam, quibus cum perpetuo verbis digladiari multaque incommoda et vituperia sustinere ab illis coguntur.

BAV, Vat. Lat., I, f. 53r

Proinde a Reverenda Paternitate Vestra subnixe petitur, ut antequam in eam sententiam brevia conscribantur, si hae res forsan difficiliores sibi ad concedendum videbuntur, cum sanctissimo domino nostro verbum facere dignetur, quo sine magnis sumptibus utrique ordinario, Varmiensi scilicet et Culmensi, in tam longinquis et periculosis regionibus his necessariis et salutaribus auxiliis in tempore subveniatur.