Reverendissime in Christo pater et domine, domine gratiosissime. Post humillimam servitiorum meorum commendationem.

Ex litteris meis, quas superioribus diebus ex Nurnberga ad Dominationem Vestram Reverendissimam dedi, intellexit, in quo metu fueram propter praedones, qui summam de me curam, ut me inter eundum caperent, habebant. Quibus modis illorum manus evasi, ex scriptis ad maiestatem regiam accipiet. Perveni huc tandem incolumis Deo Optimo Maximo duce et recta me versus Calis civitatem regis Angliae, quae hinc XXX miliariis distat, conferam. Inde mari per VII miliaria traiecturus in Angliam, cuius maiorem partem terra usque ad portum, ex quo itur in Hispaniam, peragrare cogor, et inter eundum visurus sum serenissimum regem Angliae. Quem postquam commendaticiis serenissimi archiducis Austriae et dominae Margaretae convenerim, illius ope, ut spero, securius in Hispaniam perveniam. Fui hic in magna animi turbatione, quod nullas huc veniens inveni litteras, quas hic fere per integrum mensem tribus diebus exceptis cum magno desiderio exspectabam et absumpsi cum equis prope centum Rhenenses. Cumque cognoscerem exspectationem meam sic protrahi, inter spem et metum fluctuans neque ulterius procedere propter viatici defectum, neque redire audebam. Restabant mihi adhuc de ducatis quadringentis centum, cum illis cotidie calculum ponebam, quam diu cum illis hic immorari possim. Venerunt tandem litterae sacratissimae maiestatis regiae et Dominationis Vestrae Reverendissimae, quae me iam paene mortuum ab inferis resuscitarunt, sed cum usque ad calcem litteras Dominationis Vestrae Reverendissimae Laconico more scriptas de Tartarorum motu legissem, non potui non maxima animi angustia affici, cum sciam, quem ordinem res nostrae habeant, et quid gens haec tam effera possit, cupiebamque summopere, quod mihi de his turbinibus latior fuisset descripta historia, unde et apud regem Angliae et apud caesaream maiestatem de his motibus et nostris necessitatibus loqui potuissem copiosius. Deus omnipotens et divus Stanislaus suos tueatur.

Hic etiam omnia bellis sunt perplexa. Rex Franciae cum XX milibus tendit versus Terebanum suam civitatem. Caesareae maiestatis et regis Angliae gentes numero XXX milia illac etiam se conferunt, sed, ut fertur, vix erit aliquis conflictus, utraque pars cunctando rem ducit, ut alter alterum in gravibus expensis teneat. Rex Daciae maiestatis caesareae oratores cepit et in carcere vinctos tenet. Rursus in his terris regis Daciae oratores captivi habentur. De isto rege in his partibus, dum proficiscebatur ad caesarem, varia exsecranda narrantur. In primis, postquam Coloniam venerat, ductus fuit ad sepulcrum sanctorum trium regum, quod cum vidisset non valde pretioso sumptu constructum, fertur dixisse „Non vellem esse rex, si non deberem post mortem meam melius habere sepulcrum, quam isti tres rustici”. Et strata platearum Coloniae illi etiam non placebant habensque in prandio primores civitatis dicitur ad illos dixisse „Si civitas ista mea esset, nollem habere in stratis lapides tam glabros et lubricos”. Illi responderunt, quod non possent habere alios. „Si mea esset”, inquit, „in tribus diebus deberent undique esse alii lapides”, cumque illi quaesivissent, quomodo hoc tam subito possit fieri, respondit „Ego omnibus mandarem, quod quilibet in tribus diebus alios poneret lapides, et qui hoc non faceret, ante domum suam deberet suspendi”. Multa alia, quae non epistulam, sed volumen exigerent, illud tamen adhuc addam. Postquam venisset ad civitatem Traiectensem, ubi formosae sunt puellae, invitavit pulchriores ad cenam cum matribus et quibusdam civitatis primoribus et post exemptam famem et remotas epulas laetior efficiebatur unamque de puellis sibi delegerat, quae ceteris forma praestabat, cum qua sermones et manifesta iunxit oscula. Dumque iam nox appropinquaret et quilibet domuitionem capesseret, puellam, quam sibi delegerat, retinere nitebatur. Quod mater illius animadvertens magno impetu et conviciis regem est aggressa minitans se publicum facturam clamorem per totam civitatem, nisi filiam dimitteret, et si perseverasset in retentione, iam quidam rumor ad vulgus eruperat, fuisset iste optimus rex interfectus. Fertur etiam postquam hospites illius libidinem in domibus suis ferre noluissent, publicas frequentasse lupas. Multae aliae virtutes, quae hic passim feruntur, regem istum hic nobilem fecerunt. Quas non abs re praetereo.

Quid de Luthero in his partibus habetur, in compendium conferam. Hic de Luthero nemo, neque loqui, neque hiscere audet indicta causa. Qui illius libros etiam probatos, ut de decem praeceptis, de Dominica Oratione imprimunt, in carceres trahuntur, et quicumque illius libros habent, conquiruntur. Nuper etiam quendam, ut dicunt, doctum Flemingum et in hac lingua optimum contionatorem, ordinis divi Augustini, quod aliqua cum Luthero sensisset, coniecerunt in carcerem, et si noluit a Vulcano, religionis nostrae tutore, consumi, coactus fuit omnia, etiam aliqua ab ecclesia Romana approbata publice, ex carta illi praescripta revocare et Lutherum multis probris et conviciis condemnare.

Alius hic item sacerdos, qui etiam nescio quid per imprudentiam pro Luthero dixisset, postquam longo tempore in carcere poenas dedisset, in ecclesia coram omni populo plura, quam ille umquam dixisset, etiam ex carta illi praescripta revocare et Lutherum haeresiarcham vocare et multis maledictionibus condemnare fuerat coactus. Mandatum caesaris in his terris contra Lutherum inviolabiliter observatur. In Germania superiore nullam habet vim, immo etiam praedones (equites dicere volebam) pro Luthero scribunt, ut scripta Francisci de Szykingen, quae his inclusi, clare ostendunt. Quid sub isto pontifice, qui iam in Italiam penetravit, de Luthero futurum est, brevi experiemur.

Serenissima domina Margaretha hoc tempore hic agit et omni conatu practicatur pro conquirendis pecuniis ad bellum hoc, quod pro venturo vere contra regem Galliae et maiestatem caesaream atque regem Angliae geri debet.

Alia quaecumque hic habentur, latius ex litteris meis ad sacratissimam maiestatem regiam Dominatio Vestra Reverendissima intelliget. Viaticum trecentorum ducatorum Hungaricalium, quod mihi maiestas regia hic Antverpiae numerari commisit, sic habet: dominus zupparius iussit, ut mihi hic darentur quadringenti floreni Renenses pro trecentis Hungaricalibus , hoc vero tempore hic pro trecentis ducatis dantur floreni in auro quadringenti et quinquaginta Renenses. Ne igitur 50 Renenses ex summa mihi deputata amitterem, conveni cum Fuggarorum factore, ut mihi trecentos ducatos Hungaricales solveret. Quod ultra commissionem, ut mihi placeret, fecit. Unde super residuo 50 Renensibus a me accepit chirographum. Quare Dominationi Vestrae Reverendissimae humiliter supplico, dignetur apud sacram maiestatem regiam efficere, quod Fuggaris 266 floreni Hungaricales in auro solverentur cum tertia parte unius floreni, tantum enim pro quadringentis florenis Renensibus ducatorum Hungaricalium hoc tempore datur. Et quod floreni Renenses 50, qui mihi sic in summa trecentorum florenorum Hungaricalium defalcantur, etiam facto ri hic Fuggarorum sacra maiestas regia per dominum zupparium solvi committeret. Nam me seorsum pro eis chirographo meo inscripsi. Nullum aurum in Hispaniam mihi potest esse accommodatius, quam ducati vel floreni Hungaricales, satis aestive viaticatus hinc trecentis Hungaricalibus in Hispaniam solvam, et adhuc de illis deberem 34 amittere. Ex Hispania rursus, sive versus Neapolim mari, sive rursus huc per hoc iter ire statuerem, propter instantem hiemem non possum nisi in Martio futuro navigare. Per Gallias terra via clausa est omnibus. Quomodo erit possibile, quod trecentis ducatis (sint etiam, quemadmodum habeo, quadringenti) sex possum in Hispania immorari mensibus, et quid mihi restabit pro reditu, quem etiam vix in tribus mensibus absolvam. Omnia, quae prius timui, mihi eveniunt, ut illi, qui ante in hac pistrina versatus sum. Proinde Dominationi Vestrae Reverendissimae, ut domino meo gratiosissimo, quae mihi hanc provinciam imposuit, humiliter supplico, dignetur haec omnia apud se metiri et has meas angustias sacratissimae maiestati regiae diligenter exponere. Ex quo illius maiestas decrevit, quod per tantas distantias, maris et terrae discrimina me ad caesaream maiestatem conferre debeam, ut mihi etiam provideatur, quod sine regiae maiestatis levitate et meo magno incommodo redire possim. Scribit mihi in hoc casu Dominatio Vestra Reverendissima, quod si longius opinione illic immorari contingeret, possem apud trapezitas alicubi adhuc sumere aliquid, pro quo maiestas regia, cum redirem, intercederet. Dominatio Vestra Reverendissima pro sua singulari prudentia consideret, quomodo sine litteris banci apud exteros, ipse ignotus et exoticus, quicquam ad meam fidem, praesertim de pecuniis, nancisci valeam, cum in illis terris homines sint oculatas habentes manus, credunt quod vident. Quapropter iterum atque iterum humiliter rogo, dignetur Dominatio Vestra Reverendissima ad sacram maiestatem regiam intercedere, quod dominus zupparius de litteris banci ad factorem Fuggarorum, qui hic agit, mihi provideat. Ille rursus hos, quos in Hispania habet de me potest reddere certos. Ego nihil accepturus sum aliud, quam id, sine quo vivere non possum et dabitur a me opera, quod in hoc negotio fides mea erga dominum meum videbitur clarior, velim enim, si possem, in hoc mihi iniuncto munere quadam parsimonia uti et quantum minus possem, expendere. Quod si de huiusmodi banci litteris mihi non providebitur, quomodo in Hispania mihi ante bene nota usque ad Martium mensem me habiturus sum et quomodo inde rediturus, non opus est Oedipode. Quare pro solita sua in me gratia non permittat me Dominatio Vestra Reverendissima tam misere in longinquis regionibus exulari et hanc tam longam moram, ex qua me propter hiemem citius explicare nequaquam possum, clementer perpendat et sua diligenti apud maiestatem regiam intercessione impense roganti opituletur. Omnis namque spes mea post Deum et summa fiducia in Dominatione Vestra Reverendissima sita est, quae me adhuc numquam est frustrata, neque, ut spero, frustrabitur. Quod autem Dominatio Vestra Reverendissima in carta inclusa scripsit, ubi se contra omnes meos adversarios pollicetur bonum patronum, quanto me gaudio et voluptate affecerit, scribi nequit. Habeo igitur Dominationi Vestrae Reverendissimae, quas pectoris mei exiguitas potest, immortales gratias. Pergat, quemadmodum coepit gratia servum suum prosequi, numquam timebo, quid faciant omnes, qui mihi insidiantur.

Inclusi his litteris copiam litterarum, quas ex Nurnberga maiestati regiae scripsi, in quibus habentur omnia, quae apud reverendissimum dominum cardinalem Salczburgensem egi, si forte essent interceptae. Usus sum amanuensi fratre meo, quem mecum habeo, cui citra periculum credere possum.

Propter latrocinia, quae nunc passim ubique grassantur, non bene tutum est planis litteris, praesertim quae secretiora sunt, perscribere. Excogitavi itaque modos, quibus securius omnia traduci in notitiam sacratissimae maiestatis regiae possint. Mitto itaque inclusas ciphras cum duplicatis vocalibus, quas, ne facile inveniantur, quod in ista arte potissimum est, duplices feci, et dum scribam, vicissim illis utar, et ne hunc inveniendi laborem Dominatio Vestra Reverendissima subeat, est enim occupatis difficilis, Martino, aut alicui, qui secretiora in fide habet, hoc negotium cum descriptis ciphris committat. Addidi etiam quaedam nomina et negotia, in quibus maior vis inter scribendum mihi esse videtur, quae per nudas litteras et signa notari etc. curiosos istius artis, si forsan litterae meae interciperentur, reddent ambiguos, neque se umquam ex his explorare valebunt. Non igitu[r] aegre ferat, quaeso, Dominatio Vestra Reverendissima, quod hanc difficultatem ingero, visum mihi est hoc tempore, his bellis stantibus, fore non inutiliter necessaria, possent se talia offerre in aula caesaris et fortassis inter eundum negotia de rebus, in quibus mittor et aliis occurrentibus, quae nequaquam planis litteris committere auderem. Etsi forte istae etiam interciperentur, mittam ciphras istas per primas alias postas, ut si quicquam his ciphris scriptum ad maiestatem regiam perveniret, legi possit.

Reverendo domino praeposito Cricio, qui mihi ad hoc iter omnia fausta precatur eaque mihi ex illius animi sententia ventura spero, summopere cupio, ut felicissime in omnibus succedat, et ut illum, dum aliquando feliciter rediero, episcopum Posnaniensem cum sigillo et Dominationem Vestram Reverendissimam primatem regni archiepiscopum Gneznensem salutare merear, sublimi feriam vertice sidera

Reverendissime Domine, his meis lituris, quae sic tumultuarie et, ut scribi solet, raptim prodeunt, quaeso veniam impartiri. Et, si quicquam in eis est, quod non satisfaceret animo sacratissimae maiestatis regiae, dignetur illa moderare et pro sua singulari prudentia et gratia, qua me prosequitur, boni consulere. Non enim ex scholis vel tranquillo otio, sed ex procellosis animi motibus, in quibus fluctuo, scribitur. Sacratissima maiestas regia credebat me omnia in 4 mensibus conficere, utinam in futuro Maio (in Maio Vilna exivi) Dominationem Vestram Reverendissimam salvam et incolumem in eo statu, quo cupio, videre valeam. Insperata magis saepe accidunt, quam quae speramus

Commendo me humillime Dominationi Vestrae Reverendissimae ut domino meo clementissimo et rogo, hos perplexos animi mei motus, in quibus propter hanc moram agitor, clementer dignetur perpendere et me brevi consolatum litteris suis reddere. Quod per dominum zupparium Bonar cum hoc Fuggarorum factore, qui hic agit, commode fieri poterit, ille sine cunctatione cotidie fere potens est ad me in Hispaniam transmittere litteras. Deus Optimus Maximus det aetatem longaevam felicem et diu incolumem pro mea singulari consolatione Dominationi Vestrae Reverendissime. Cui me iterum atque iterum humillime commendo.

Datum ex domo Fuggarorum Antverpiae 18 Septembris anno Domini 1522.

Eiusdem Dominationis Vestrae Reverendissimae humillimus servus Ioannes Dantiscus