Revrendissimo ac magnifico Domino, domino Ioanni Dantisco episcopo Colmensi, serenissimi regis Poloniae oratori

Salutem plurimam.

Etsi ex litteris Alberti Cuon animum consiliumque meum cognoscere possis, vir clarissime, tamen officium meum esse putavi brevem hanc epistolam ad te mittere, ut memoriam mei tibi refricarem, quam tibi prorsus excidisse arbitror. Nec mirum supputo enim annos septem et eo amplius ab eo tempore, quo cum Valdesio nostro caesaris secretario mihi tibique amicissimo proxime essemus una, ubi quasi divinans fore mihi aliquando hoc expetendum, honori studioque tuo inserviens, te ob tuam auctoritatem eruditionemque singularem colebam. Quae plurimum apud me valuisse ex hoc maxime negotio potes existimare. Cum primum Augusta Vallisoletum venit, id est ad Calendas Iunias, Mercurio quodam dextro seu potius Deo Optimo Maximo, qui semitas hominum dirigit inscius rerum sortitus sum hospitium apud dominam Isabellam matrem Ioannae Dantiscae tuae filiae, quam puellam quoties video (video autem quotidie) te ipsum intueri videor. Quid multis memoria tui meumque perpetuum de tua singulari virtute et eruditione iudicium ipsaque puella miserabilis derelicta, at proinde amabilis et alia multa amore quodam honesto et sancto animum meum impulere, ut mea interesse putarem uxorem eam ducere, dummodo per gratiam tuam id fiat. Quam profecto ob hoc exspecto, quod mihi reddenda sit ratio vitae meae tum Augustae virisque non parvae auctoritatis in Hispania, tum matri consanguineisque meis honestissimis eisdemque ditissimis. Ceterum, quod scire fortasse averes de condic{t}ione vitae meae, sum etiam nunc apud serenissimam Augustam eodem munere fungens, quo Valdesius noster apud caesarem olim fungebatur, sane honorifico sed laborioso. Nam praeter multa, quae mihi in dies negotia facessunt, in linquis barbaris non mediocrem operam praesto, nempe vertendis litteris Gallicis, Italicis et Latinis. Ab his muniis obeundis quidquid otii datur fere in studiis litterarum consumo Graecis praecipue et Latinis. Nec umquam adeo sum occupatus, quin exercitii gratia duas lectiones fere singulis diebus uni aut alteri amico interpreter, alteram Latinam ex orationibus Ciceronis, alteram graecam ex orationibus Isocratis aut Demosthenis. Reverendissimo domino cardinali Toletano sum familiarissimus, siquidem quotidie noctu apud eundem duas horas insumo, cum propter negotia publica quae mihi pleraque cum eo sunt conferenda, tum etiam propter litterulas meas, quibus ille vir gravissimus ad solatium et levamen olestorum negotiorum libenter utitur. Itaque auctorem aliquem probatum una legentes materiam colloquendi Latine arripimus, quo in genere non nihil mihi tribuit, delectatur enim maxime sermone Latino fortasse praesagiens iam nunc se ad pontificatus apicem venturum. Interdum iussu illius vel prosa, vel carmine aliqua condo, ne ille me existimet mercurium tantummodo in lingua habere. Hoc genus est oratio funebris a me tumultuarie eodem die, quo princeps Taurinorum obiit edita et pronuntiata, quam propterea ad te misi, ut si velis ex hac apo tov onychon ton leonta gignoskein, ut proverbio dicitur, eruditiunculae meae periculum facies. Reliqua de me ab ipso Cuon et aliis accipies, quae fide mea spondeo futurum, ut omnia longe ampliora quam ab ipsis de me predicantur invenis.Vale.

Vallisoleti, Idibus Septembris 1536.

Tuus dum suus erit Iacobus Gratianus

Reverendissimo Domino, domino Ioanni Dantisco episcopo Culmensi serenissimi regis Poloniae consiliario, etc.

Salutem plurimam.

Etsi ex litteris Alberti Cuon et aliorum animum consiliumque meum cognoscere posses, vir clarissime, tamen officium meum esse putavi brevem hanc epistolam ad te mittere, ut memoriam mei tibi refricarem, quam tibi prorsus excidisse arbitror. Nec mirum supputo enim annos septem et eo amplius ab eo tempore, quo cum Valdesio caesaris secretario mihi tibique amicissimo proxime essemus una, ubi quasi divinans fore mihi aliquando hoc expetendum, honori studioque tuo inserviens, te ob tuam auctoritatem eruditionemque singularem colebam, quae plurimum apud me valuisse ex hoc maxime negotio potes existimare. Cum primum Augusta Vallisoletum venit, id est ad Calendas Iunias, Mercurio quodam dextro seu potius Deo Optimo Maximo, qui semitas hominum dirigit, inscius rerum sortitus sum hospitium apud dominam Isabellam matrem Ioannae Dantiscae, tuae filiae, quam puellam quoties video (video autem quotidie saepius) te ipsum intueri videor. Quid multis memoria tui meumque perpetuum de tua singulari virtute et eruditione iudicium antiqua amicitia ipsaque puella miserabilis ac proinde amabilis et alia multa amore quodam honesto et sancto animum meum impulere, ut mea interesse putarem uxorem illam ducere, dummodo per gratiam tuam id fiat. Quam profecto ob hoc exspecto, quod mihi reddenda sit ratio vitae meae, tum magnatibus et viris non parvae auctoritatis in Hispania, tum et matri consanguineisque meis honestissimis eisdemque ditissimis. Ceterum, quod scire fortasse cuperes de condicione mea, sum etiam nunc apud serenissimam Augustam, eodem munere fungens, quo Valdesius noster olim apud caesarem fungebatur, sane honorifico, sed laborioso. Nam praeter multa, quae mihi in dies negotium facessunt, ver tendis litteris non mediocrem operam praesto. Ab his muniis obeund[is] quidquid otii datur fere in studiis litterarum consumo. Nec unquam a[deo] sum occupatus, quin exercitii gratia duas lectiones fere singulis diebus uni aut alteri amico interpreter, alteram Latina[m] ex orationibus Ciceronis, alteram Graecam ex orationibus Isocratis [aut] Demosthenis. Reverendissimo domino cardinali Toletano sum fam[ilia]rissimus, siquidem quotidie apud eundem duas aut tres horas in[su]mo, tum propter negotia publica, quae mihi pleraque cum eo sunt [con]ferenda, tum etiam propter litterulas meas, quibus ille vir gra[vis]simus ad solatium et levamen molestorum negotiorum libenter utitur. Itaque auctorem aliquem probatum una legentes materiam colloqu[endi] Latine arripimus, quo in genere non nihil mihi tribuit. Dele[ctatur] enim maxime sermone Latino, fortasse praesagiens iam nunc se ad po[nti]ficatus apicem venturum. Interdum iussu illius vel prosa, vel car[mi]ne aliqua condo, ne ille me existimet mercurium tantummodo [in] lingua habere. Hoc genus est oratio funebris a me eodem di[e], quo princeps Taurinorum obiit, edita et pronuntiata, quam [prop]terea ad te misi, ut si velis ex ea veluti των ονυχων των λεοντα γιγνοσκειν, ut Graeco proverbio dicitur, peric[ulum] eruditiunculae meae facias. Reliqua de me ab ipso Cuon et aliis accipies, quae fide mea spondeo futurum, ut omnia longe ampliora quam ab ipsis de me praedicantur invenias. Vale.

Vallisoleti, Idibus Septembris 1537.

Iterum vale. Vallisoleti, Idibus Martii 1537.

Tuus dum suus erit Iacobus Gratianus Alderetus

Reverendissimo atque magnifico Domino, domino Ioanni Dantisco episcopo Culmensi et serenissimi regis Poloniae oratori, etc.

Reverendissimo atque Illustrissimo Domino, domino Ioanni Dantisco episcopo Culmensi, etc., Iacobus Gratianus Alderetus salutem plurimam dicit.

Exspectabam in dies aut potius in horas litteras tuas, quibus meis pluribus exemplis ad te missis responderes. Sed cum eas tardiores prospicerem et caesar in Aragoniam iter adornaret, quem e vestigio eram consecuturus, non mihi quicquam fuit prius, quam filiam tuam Ioannam Dantiscam a matre abducere et cum omni devotione facessere id, quod postea etiam nihilo plus habiturus eram facturus, hoc est eandem uxorem ducere. Itaque pridie Calendas Iulias convocatis amicis non parvae auctoritatis, qui sua praesentia sponsalia mea dignati sunt honestare, in hospitio Fuggarorum, ut convenerat, bonis auspiciis filiam tuam sponsam accepi. Quam postridie satis honorifice cum matre mea, femina gravissima et honestissima, in vicum prope Metinam del Campo misi, ubi mater mea et domum et praedia habet, nimirum ut apud eandem ageret, discens et bonos mores et munia honestae mulieris, quae apud matrem Isabellam neutiquam didicisset. Interim dabitur opera, ut ipsa domina Isabella mutato instituto vitae frugi sit, quod omnino pollicetur, ubi et favorem et liberalitatem tuam, quam a nobis stipulata est, fuerit experta.

Vale Praesul Reverendissime.

Vallisoleti, pridie Nonas Iulii 1537.

Eiusdem Reverendissimae Dominationis Tuae humillimus servus Iacobus Gratianus Alderetus

Reverendissimo ac magnifico Domino, domino Ioanni Dantisco episcopo Culmensi, serenissimi regis Poloniae oratori, etc.

Reverendissimo atque Illustrissimo Domino, domino Ioanni Dantisco episcopo Culmensi Iacobus Gratianus Alderetus salutem plurimam dicit.

Exspectabam in dies aut potius in horas litteras tuas, quibus meis pluribus exemplis ad te missis responderes. Sed cum eas tardiores prospicerem et caesar in Aragoniam iter adornaret, non mihi quicquam fuit prius, quam filiam tuam Ioannam Dantiscam a matre abducere et cum omni devotione facessere id, quod postea etiam nihilo plus habiturus eram facturus, hoc est eam uxorem ducere. Itaque pridie Calendas Iulias convocatis amicis non parvae auctoritatis, qui sua praesentia sponsalia mea dignati sunt honestare, in hospitio Fuggarorum, ut convenerat, bonis auspiciis filiam tuam sponsam accepi. Quam postridie satis honorifice cum matre mea, femina gravissima et honestissima, in vicum prope Metinam del Campo misi, ubi mater et domum et praedia habet, nimirum ut apud eandem ageret, discens et bonos mores et munia honestae mulieris, quae apud matrem Isabellam neutiquam didicisset. Interim dabitur opera, ut ipsa domina Isabella mutato instituto vitae frugi sit, quod omnino pollicetur, ubi et favorem et liberalitatem tuam, quam a nobis stipulata est, fuerit experta.

Vale Praesul Reverendissime.

Vallisoleti, pridie Nonas Iulii 1537.

Eiusdem Reverendissimae Dominationis Tuae humillimus servus Iacobus Gratianus Alderetus

Reverendissimo atque magnifico Domino, domino Ioanni Dantisco episcopo Culmensi, serenissimi regis Poloniae oratori, etc.

Reverendissimo atque Illustrissimo Domino, domino Ioanni Dantisco episcopo Culmensi Iacobus Gratianus Alderetus salutem plurimam dicit.

Exspectabam in dies aut potius in horas litteras tuas, quibus meis pluribus exemplis ad te missis responderes, vir clarissime. Sed cum eas tardiores prospicerem et caesar in Aragoniam iter adornaret, non mihi quicquam fuit prius, quam filiam tuam Ioannam Dantiscam a matre abducere et cum omni devotione facessere id, quod postea etiam nihilo plus habiturus eram facturus, hoc est eam uxorem ducere. Itaque pridie Calendas Iulias convocatis amicis non parvae auctoritatis, qui sua praesentia sponsalia mea dignati sunt honestare, in hospitio Fuggarorum, ut convenerat, bonis auspiciis filiam tuam sponsam accepi. Quam postridie satis honorifice cum matre mea, femina gravissima et honestissima, in vicum prope Metinam del Campo, ubi mater mea et domum et praedia habet, misi, nimirum ut apud eandem ageret, perpetuo discens et bonos mores et munia ho nestae mulieris, quae apud matrem Isabellam neutiquam didicisset. Interim dabitur opera, ut ipsa domina Isabella mutato instituto vitae frugi sit, quod omnino pollicetur, ubi et favorem et liberalitatem tuam (quam a nobis stipulata est) fuerit experta.

Vale Praesul Reverendissime.

Vallisoleti, pridie Nonas Iulii 1537.

Eiusdem Reverendissimae Dominationis Tuae humillimus servus Iacobus Gratianus Alderetus

Ioannes de Curiis Dantiscus, episcopus Culmensis etc. et ad ecclesiam Varmiensem postulatus etc. Domino Iacobo Graciano salutem.

Quod litteris tuis, quas, si recte meminimus, trinis exemplis accepimus, hucusque non rescripserimus, in causa fuit expectatio responsi ad nostras, quas ad quosdam amicos nostros et ad ipsam Isabellam, matrem sponsae tuae, dederamus, quandoquidem iis mentem nostram de illa et filia declaravimus – quod neque te porro, ut arbitramur, latere potuit – persuadentes nobis litteras manu nostra scriptas et a domino Ehingero matri redditas te legisse. Ad eas ne iota quidem illa rescribi nobis curavit, neque in praesens cum iis, quas cum tuis misit, respondit, non secus atque si numquam recepisset, connivens nimirum supina aure ad ea, quae nos, ut serio sciremus, tum ex nostra, tum etiam ex re illius esse putavimus, quasi vero multam Circeam bibisset mandragoram. Atqui longe fuisset illi utilius commodiusque, si poto elleboro nostris admonitionibus paruisset, verum imprudens mulier id nobis ut alienum venum ire et praesenti pecunia voluit, quod prius nostrum esse confirmabat. Quis autem adeo stupidus et bardus est, ut id, quod suum est, sciens emat? Eoque nobis, qui alias in malum minime suspicaces esse solemus, quiddam gravioris opinionis, et fortassis non incertae , non sine pungente scrupulo iniecit. Quam quidem opinionem per tuas litteras initumque coniugium, quod tibi et novae nuptae felix faustumque esse optamus, adimi nobis non gravate sustinemus, utpote pro tuis virtutibus eruditioneque non vulgari atque pro veteri nostra in te propensione tibi volentes optime, hancque amicam in te nostram cogitationem et voluntatem consum{m}ato modis legitimis matrimonio non obscure agnosces, reque ipsa experieris. Tu modo, quod facis interim, cura, ut tibi honestis moribus pro paterno tuoque decore coniunx in ea qua est aetate educetur ac instituatur. Ceterum, quod hinc petis stipendium pro negotiis nostris in aula vestra obeundis, non tibi deesset opera adminiculumque nostrum, verum hoc tempore nobilis quidam ex nostratibus Fabianus, qui nobis, cum oratorio fungeremur munere in Hispaniis, aliquot annis inservivit, Isabellae non incognitus et tibi fortasse notus, hanc gerit provinciam. Illi scribemus, ut tecum super iis conferat tecumque dispiciat, quod ex tuo negociorumque tractandorum usu esse possit. De annua pensione non est quod Isabellae debemus, cum oblatam toties condicionem non susceperit. Si nostris obsecuta non iniquis monitis pactum, quod inire cum illa voluimus, admisisset, iam quod quereretur et de quo sera ducitur paenitudine, non haberet. Nihilo secius , licet spes non sit, ut licentioris institutum vitae turpi consuetudine, cuius maxima est vis, conflatum relinquere possit, poteris tamen illi nostro nomine viginti numerare aureos, quos tibi per oportunitatem reddi faciemus, quibus si intra pelliculam rediens hones tati iniciari ceperit, quottannis subsidii aliquid a nobis tuto expectabit. At veremur , quemadmodum vulpes quod pilos quidem accedente aetate sit mutatura, sarta tecta atque integra manente natura. Non est aliud, quod conquisite in praesentia ad te scribamus occupati auro ad urbem mittendo, quo confirmationem postulationis seu translationis hinc nostrae ad ecclesiam Varmiensem, quae pinguioris in triplo fortunae, quam haec nostra est, emere cogimur. Bene vale, et amicis, qui te suis litteris nobis commendarunt plurima nostro nomine salute impartire.

Ex castro nostro Lubaviensi, XVI Novembris anno Domini MDXXXVII.

Reverendissimo atque Illustri Domino, domino Ioanni de Curiis Dantisco episcopo Varmiensi etc., domino meo perquam colendo

Reverendissimo atque Illustri Domino, domino Ioanni De Curiis Dantisco episcopo Culmensi et ad ecclesiam Varmiensem postulato Iacobus Gratianus Alderetus salutem plurimam dicit.

Accepi litteras tuas, Praesul Reverendissime, quae mihi gratiores et iucundiores fuerunt, quo magis expectatae. His ordine, ut videre velle, respondebo. Primo quod Isabellam socrum incusas ad tuas litteras connivisse filiamque vendere voluisse et reliqua, quae de multis criminibus unum reprehendis, nihil ad me attinent, qui contemplatione tui omnia candido sinceroque animo agebam, non ex compacto, ut tu reris. Quasi illi suasissem, ne tibi petenti filia redderetur et alia, quae ego ne per somnium quidem cogitavi, persancte iuro, tantum abest, ut facerem. Hoc item contestatum vellens, me nullas hactenus litteras tuas vidisse praeter illas ultimas, quae socrui redditae sunt triduo ante sponsalia mea, quibus aliud fortasse astu agens, alienam filiam tuam dicebas. Quod socrus iniquo animo accipiens indignatione rei percussa, flens obtestansque, dum se de hoc apud me expurgaret, iussi illam aequanimem esse, cum vel a me uno falsum hoc convinceretur, qui citius deieraturus eram me non esse Gratianum, illam autem Isabellam, quam puellam tuam non esse filiam, adeo iudicio omnium, qui te noramus, non solum facie gestu incessu et reliquis corporis lineamentis, sed mehercle moribus sermone etiam te refert. Proinde huius rei secura, cetera ad Germanos referret, quibus cum ego insciis matre et filia coniugium hoc ante tractabam, ad quod iam inde a principio ab ipsismet Germanis instigatus et allectus fueram. Qua de re Deum Optimum Maximum scrutatorem cordis et renum hominesque ipsos mihi tibique notos opere magis, quam verbis, sum testificatus. Nempe haec omnia eo tendunt, ut dicas assensu tuo exspectato oportuisse. Quem si hactenus exspectassemus, priusquam litterae nostrae ad te pervenissent, priusquam responsum et assensum, quem dicis, habuissemus, iam mater perditissima filiam perdidisset, si non alias, at certe moribus corruptis, cum praecipue in ea esset aetate puella constituta, quae possit vel ad vitia apud matrem pessime moratam, vel ad virtutes apud optimam socrum, qualem nunc habet, facile informari et habitum sumere. Alioquin exspectaturus eram aequo animo hunc consensum, si recte memini per meas primas litteras abs te petitum, quas trinis exemplis fateris accepisse, maxime cum filia tua id esset aetatis tunc, quae me non ad amorem et libidinem propter formam, sed potius ad misericordiam sui propter pietatem Christianam paternamque amicitiam simplicitatemque morum invitare potuisset. Quibus tantum, dum modis omnibus prospicio, nullis sumptibus peperci idque cum vilius a matre pessima pauperrima pecuniaeque avidissima in concubinam emere, quam in coniugem redimere potuissem. Siquidem invitus dicam id, quod ab aliis accipies ab eo die, quo primum Isabellae socrus hospes domum sum ingressus, mille fere ducatorum sumptus feci in alendis illis, in ducenda uxore, in elocanda socru a me tantum vestibus, suppellectilibus, utensilibus et necessariis adiuta, aliisque expensis faciendis, quas me subire necessum fuit cupienti tuo meoque honori satisfacere. Hinc nimirum est aut nusquam alibi, quod filiam tuam sponsam mihi fere per annum et apud matrem meam in vico agentem ducere de more distulerim et in facie ecclesiae modis legitimis matrimonium celebrare. Quod iam Deo auspice, ut tibi morem gererem, in vico Pozaldes in publica ecclesia magnifice et sumptuose ad XI Calendas Iunias celebravimus convocatis ad nuptias Germanis aliquot, consanguineis affinibus et amicis omnibus atque adeo universo populo, quantuluscumque est. De coniugis institutione nihil est, quod labores, cum iam inde a festo Divi Petri, quo die a domo materna abducta ad hospitium Fucherorum, ubi sponsalia celebravimus, tradita matri meae fuerit sitque apud illam perpetuo in vico, ne latum quidem pedem quoque discedens. Quae ab eadem ad omnes actus vitae honestissimos informata per omnia socrum aemulari studet. Qua de re mater mea ad te latissime scripsit et in praesentiarum scribit. Sed quoniam tibi non iniucundum auditu fore arbitror, accipe quibus exercitiis filia tua apud matrem meam diem transigat. Mane simul atque experrecta est vel a matre apud quam dormit excitata, id fit ad sextam fere, surgit e lecto genibusque flexis ante altare, quod in cubili habet, agit gratias benignitati Divinae pro beneficiis in se collatis preculas aliquot ore iaculans. Postea a matre compta et ornata incipit recitare in horis Officium Divae Virginis ad illam horam, qua pulsatis de more nolis ad sacrum vocantur. Tunc mater et ipsa templum petunt rebus sacris operam daturae, a quibus illae totum diem felicem auspicantur. Domum reversa sumit ientaculum, inde ad munia domestica obeunda se confert, vel suit aliqua, vel pingit acu, tametsi hoc parcius mater mea permittit propter caesios oculos, quibus illa parum prospectans non satis assequitur. Deinde revocata ad prandium cum matre et sororcula accumbens sumit illud frugale sane et moderatum, cuiusmodi solet esse viduarum honestarum, quibus nihil opus lege Faunia. A prandio lusu quopiam honesto animum laxat cum sororcula mea sacris initianda coetanea sibi, quam sociam et sodalem iucundissimam omniumque rerum participem assumit, delectata nimirum similitudine studiorum iuxta illud Plutarchi:

Hora tertia pomeridiana utraque ad studium litterarum evocata et a puero consanguineo nostro ductae per unam aut alteram horam in litteris detinentur vel libros aliquot graviorum auctorum et moribus convenientissimos legendo, nimirum Vives De institutione feminae Christianae, Hieronymi epistolas Hispanas factas et alios huiusmodi vel calamo pingendo characteres meos imitatur. Qua in re quantum profecerit, ex litteris autographis ad te scriptis potes conicere, cum antea apud matrem plane rudis omnium esset. Postea linum calathosque reposcens sumpto colo cum sororcula mea certatim contendit, utra prior pensum absolvat carmina aliqua Hispana ore cantillans, per quae nimirum labor fallatur decipiaturque. Finita cena iubentur a matre, tum ipsa, tum sororcula, aliqua in codice Evangeliorum aut Vitis Sanctorum Patrum alternatim recitare, donec hora evocat ad cubandum. Ibi rursus ante altare, candelis cereis incensis, preces aliquot Christo et Divis peculiares effundit. Deinde lectum ingressa media inter matrem meam et sororculam cubat, ubi etiam dictante matre conceptis verbis aliquoties Orationem Dominicam et Salutationem Angelicam profert, dum a somno paulatim obrepente opprimitur. Sicque omnes suaviter dormiunt, quoad iam super oceano venit a seniore marito flava pruinoso quae vehit axe diem. Atque ad hunc modum filia tua instituitur et educatur apud matrem meam, feminam honestissimam et prudentissimam et quae iuxta Homerum: ἤδη τά τ᾽ ἐόντα τά τ᾽ ἐσόμενα πρό τ᾽ ἐόντα ac plane viraginem. Cuius ingenium vel ex hoc conicere licet, quod in expeditione belli Navarrae, cum maritus praefectus tormentorum et machinarum bellicarum aeger pedibus in proelio adesse nequisset, ipsa viri munia obiens totum exercitum regis armis ad proelium instruxit ita sapienter, ut nihil ab ea desideraretur eorum, quae maritus sanus et valens posset praestare. Rursus cum Hispania bellis civilibus et intestinis discordiis laboraret, suasit marito, ut spretis factionum auctoribus, a quibus magnis praemiis invitabatur, decoris sui memor caesaris partes sequeretur. Ipsa patriis bonis et fortunis posthabitis honestati et decoro per tela per hostes maritum est secuta atque ad duces regios se contulit, a quibus et postea a caesare tum ipsa, tum vir, laudati praemiis etiam affecti domum sunt reversi. Post obitum mariti, cum se rus ad vitam quietam contulisset, evocata ab augusta coacta fuit munus mariti defuncti administrare, quoad filius per aetatem capere posset.

Haec ideo ad te scribo, ut cognoscas, apud qualem socrum filia{m} tua{m} vitam degat. De stipendio regis in aula nostra dicis Fabianum mecum acturum, quem per litteras ultro citroque missas tantum novi. Iam pridem ille ad vos rediit negotiis, ut audio, ex sententia confectis. Quare in hac parte nihil est, quod tua opera et adminiculum laboret, nisi forte quid amplius serenissimus rex in hac augustae aula habeat, quod a me velit curari, vel saltem cupidus rerum novarum optarit a me saepe ad se scribi, quae apud nostrates cotidie nova habeantur ex Indis aut alicunde. Pro quibus stipendii vel potius beneficii nomine aliquid mihi quotannis conferret. Hoc autem ideo dico, quod mihi perpetuo propter munus meum in augustae aula sit agendum, a qua caesar plerumque abesse solet.

De socrus Isabellae coniugio credo te certiorem factum per me et Germanos omnes, quod tamen altius repetam. Posteaquam filiam tuam a matre Isabella abductam domum ad matrem meam rus misi, ubi nullus esset castis iuvenum corruptor in agris, cum ipse Vallisoleti in hospitio socrus remanerem, coepi studiosius eam observare quam antea, honores maximos illi habens, quibus vel invita redundaret. Proinde curabam optimas quasque matronas et feminas ad illam frequenter commeare, quae sese de industria ingerentes ducebant ad templum ac reducebant domum, subinde referentes illi timorem Dei, proprium decus et alia, quorum exspectationem sustinebat, cui necesse erat respondere, cum me generum affinesque honestissimos per filiae conubium nacta esset. His atque aliis hoc genus salubribus monitis, cum animum illius alioquin depravatum correctum et castigatum quadamtenus animadvertissem, ipsamque Isabellam magis dicto audientem et reverentem me conspexissem, decantavi illi Pythagorae sententiam, quam Plutarchus in commentario de exilio refert: έλου βίον τον άριστον ηδυν δε αυτον συνήθεια ποιήσει. Cui opera consilio re non eram defuturus. Itaque partiti officium secundum diffinitionem Tullianam ex duobus honestis et utilibus utrum honestius et utilius, an quod in aula apud aliquam comitissam ducissamve aut alioqui excellentem dignitate matronam haberet locum, quod mihi utique non erat admodum difficile, aut quod nuberet alicui marito, quem honestiorem et commodiorem despiceremus. Superius displicuit, quod aetas adhuc integra facies honesta mores lasciviores viderentur refragari, praecipue cum vita licentiosior non cotinuo posset reprimi ad tam subitam mutationem faciendam, nempe ex domo libera ad claustrum honestissimarum matronarum, quod aliam vitam adfert, alios mores postulat. Itaque cum videretur facilius marito quam dominae quantumvis gravi obsecutura, maritum illi delegimus. Is est vir quidam nomine Martinus Navarrus, oriundus e Navarra, consobrinus doctoris Navarri ius pontificium Salamanticae profitentis, qui primam cathedram, id est primos honores et amplius stipendium ceteris professoribus habet. Porro Martinus ipse agit Salamanticae praefectus equorum domini Iacobi de Azevedo filii archiepiscopi Toletani defuncti, tibi non ignoti. Cui pater archiepiscopus amplissimum patrimonium et redditus opimos nempe decem millium ducatorum singulis annis reliquit. Hunc ex Italia cum ero suo domino Iacobo redeuntem, iam diu socrui notum, conciliavi ratione et casu in tempore utrumque adoriens, quod rerum omnium est primum. Nam cum ipse dominus Iacobus ex Salamantica huc ad tractandas lites veniret, dominus Ioannes de Tavera consobrinus cardinalis Toletani mihi amicissimus et ipse convenimus eum reverendissimi cardinalis et patrui mei licentiati Aldereti supremi senatus consulis nomine rogantes, uti coniugium Martini sui cum domina Isabella socru mea ineundum boni consuleret atque adeo iuvaret. Ille gavisus datam occasionem, qua posset et cardinali et patruo meo licentiato gratum facere eo potissimum tempore, quo suffragio et opera eorum propitia, ut cum maxime egeret, laetus nuntium nostrum accepit petitis annuens atque illis insuper plura adiecit. Igitur reversus Salamanticam fecit copiam Martino suo redeundi ad nos ad praescriptum diem, quo constitueramus nuptias. Venitque Pozaldes, id est ad domum matris meae rus, quo ipse iam socrum Isabellam praemiseram. Ibi postquam omnes convenissemus ad Idus Novembris sollemnibus de more peractis, sponsalia celebravimus, propediem nuptias celebraturi. Quod paucis diebus, quibus haec acta sunt, Salamanticae est factum, quo una cum marito satis honorifice eam deduximus, praetereuntes oppidum Metinae, ubi Germanos omnes tuos amicos in nundinis agentes obiter salutavimus. A quibus haec omnia te accepisse verisimile est, si modo fidem adhibeas auditis. Adeo tibi segnius irritant animum demissa per aurem, quam quae sunt oculis subiecta fidelibus et quae ipse sibi tradit spectator. Agitque ab eo tempore Salamanticae apud maritum Martinum, qui eam amat et suspicit perinde ac si hactenus castius Penelope vixisset. Saepius dominum Iacobum saluto per litteras commendans eidem utrumque, itidem facio et ipsum Martinum et socrum iubens de te bene sperare, quam spem illis firmavi, postquam litteras tuas accepi, quibus socrui frugi aliquid a te tuto exspectare praecipis. Quod sane nunc re praestare potes semel tantum illis largiens, quanto annuam pensionem redimere posses vel sumptus, quibus ipsi eras suppeditaturus. Quandoquidem illa iam nupta non solum rediit ad bonam frugem, sed etiam manet frugi, manebitque ad me recipio, tantisper saltem dum maritus ille superstes sit, vir sane ingenuus optimus et strennuus et qui, ut Plutarchus de Marco Crasso dicit, foenum habet in cornu. Quod autem occupatus sis mittendo auro in urbem pro translatione ecclesiae Varmiensi, felix faustumque tibi sit, eumque honorem tibi Deum Optimum Maximum fortunare et augeri opto, atque a te pro tua dignitate dignissime administrari.

Venio nunc ad alteras litteras tua manu scriptas, quibus me latere non vis nomine dotis nihil mihi debitum iri matris uxoris potissimum causa. Iam tibi praedictum huius iniuriam me non tangere, sed neque filiam innocentem, quae vel hac felicitatis praerogativa favorem tuum demeruisse potuit, quod praematuri coniugii beneficio a matre se emanciparit priusquam in aliquem casum incideret, quo se et genus dehonestaret. Cum preterea iure divino canonico nec civili, cuius non omnino expertes sumus, non debeat filius iniquitatem patris portare nec alterius parentis odio praegravari, aut ex alterius odio debita naturae privari munificentia. Cuius rei exemplis supersedeo, ne videar verba doctorum tibi nota referre, contentus unico dicto nostri Senecae philosophi, qui in primo libro De Clementia ad Neronem caesarem scribens dicit: Numquid aliquis sanus filium a prima offensa exheredat; nisi magnae et multae iniuriae patientiam evicerint, nisi plus est, quod timet, quam quod damnat, non accedit ad decretorium stilum. Nemo ad supplicia exigenda pervenit, nisi qui remedia consumpsit. Verum cum tuis litteris, quibus aperte rem ipsam loquens nil circuitione usus ostendas te in praesentia ita esse animatum, ut nihil nisi ex mera liberalitate, beneficentia et munificentia tua sis praestiturus, agam tecum aequo et bono, reliquisve partibus iuris potius quam iure ipso, teque posthac consumato matrimonio non de stipulatu sed de spontanea pollicitatione appellabo, cum mihi tantum hac caveris tuis litteris, quas domi ceu syngraphas incolumes asservo, ut pote, qui in te meam spem sitam, glorier apud omnes iactemque tamquam nomen locupletis debitoris, cuius diem caedere gaudeo, venire tamen optarim.

Reliqua omnia a domino Gaspare Vayler, harum latore, accipies, qui omnibus negotiis non solum interfuit, sed profuit, siquidem et domi ipsius hic sponsalia mea sunt celebrata nuper et ipse atque Sebastianus Curz, paranymphus futurus et alii Germani nudiustertius comitati sunt me per dispositos equos ad vicum usque Pozaldes, suaque praesentia nuptias meas cohonestarunt. Venit et eo ad nuptias ex Salamantica socrus Isabella mariti affinibus comitata, quae ad te nunc scribit litteras Hispanas. Quibus inter alia corrigit verba illa mea circumscripta, ubi moneo te semel illis tantum mittere, quanto pensionem posses redimere, dicens me nihil determinatum ad te debere scribere, qui, si te ipsa bene novit, nolles liberalitati tuae leges praescribi. Proinde quidquid in se et maritum quovis nomine erogaveris, hilaris et gratias agens acceptura. Interim tamen viginti illos ducatos, quos iubes a me illi numerari, habebit. Mitto tibi per dominum Gasparem testimonia matrimonii mei nec non et socrus Isabellae propediem missurus et aliud testimonium de nobilitate mei generis, quod tibi fortasse non erit iniucundum. Salutat te dominus doctor Guevara, non theologus, ut credis, sed magister supplicum libellorum caesaris atque adeo triumvir. Nam ipse, Grantvella et Covos, gubernant hoc tempore totam nostram rempublicam. Alii omnes absunt, quamprimum redituri. Per manus Fuggerorum aut certe domini Ioannis Antoni de Taxis poteris, si voles, mittere quidquid litterarum ad nos sis missurus.

Vale, Praesul Reverendissime, cui me humillime commendo.

Vallisoleti, IX Calendas Iunias 1538.

Agnoscis, opinor, manum tui humillimi servi Iacobi Gratiani Aldereti.

Reverendissimo atque Illustri Domino, domino Ioanni de Curiis Dantisco episcopo Culmensi ad ecclesiam Varmiensem postulato etc., domino meo perquam colendo

Reverendissimo atque Illustri Domino, domino Ioanni De Curiis Dantisco episcopo Culmensi et ad ecclesiam Varmiensem postulato etc. Iacobus Gratianus Alderetus salutem plurimam dicit.

Accepi litteras tuas, Praesul Reverendissime, quae mihi gratiores et iucundiores fuerunt, quo magis expectatae. His ordine, ut videre velle, respondebo. Primo quod Isabellam socrum incusas ad tuas litteras connivisse filiamque tuam vendere voluisse et reliqua, quae de multis criminibus unum reprehendis, nihil ad me attinent, qui contemplatione tui omnia candido sinceroque animo agebam, non ex compacto, ut reris, quasi ego illi suaderem, ne tibi petenti filiam redderet et alia, quae ne per somnium quidem cogitavi, persancte iuro. Hoc item contestatum vellens, me nullas hactenus litteras tuas vidisse praeter ultimas illas socrui Isabellae redditas triduo ante sponsalia mea, quibus aliud fortasse astu agens, alienam filiam tuam dicebas. Quod Isabella iniquo animo accipiens indignatione rei percussa, flens obtestansque, dum se de hoc apud me expurgaret timens, ne a proposito resilirem, iussi illam aequanimem esse, cum vel a me uno falsum convinceretur, qui citius deieraturus eram me non esse Gratianum, illam autem Isabellam, quam puellam tuam non esse, adeo iudicio omnium, qui te noramus, non solum facie gestu incessu et reliquis corporis lineamentis, sed mehercle moribus et cogitationibus te refert. Proinde huius rei secura, cetera ad Germanos referret, quibus cum ipse insciis matre et filia coniugium tractabam, ad quod iam inde a principio ab ipsismet Germanis instigatus et allectus eram. Qua de re Deum Optimum Maximum scrutatorem cordis et renum hominesque ipsos mihi tibique notos opere magis, quam verbis, sum testificatus. Nempe haec omnia eo tendunt, ut dicas assensu tuo exspectato oportuisse. Quem si hactenus exspectassemus, priusquam litterae nostrae ad te pervenissent, priusquam responsum et assensum, quem dicis, habuissemus, iam mater perditissima filiam perdidisset, si non alias, at certe moribus corruptis, cum praecipue in ea esset puella aetate constituta, quae posset vel ad vitia apud matrem pessime moratam, vel ad virtutes apud optimam socrum, qualem nunc habet, facile informari et habitum sumere. Alioquin exspectaturus eram aequo animo istum consensum, si recte memini per meas primas litteras abs te petitum, quas trinis exemplis fateris accepisse, maxime cum tunc temporis filia tua id esset aetatis, quae me non ad amorem et libidinem propter formam, sed potius ad misericordiam sui propter pietatem Christianam paternamque amicitiam simplicitatemque morum invitare potuisset. Quibus et aliis id genus, dum modis omnibus prospicio, nullis sumptibus peperci idque cum vilius a matre pessima pauperrima pecuniaeque avidissima emere in concubinam possem, quam in coniugem redimere. Siquidem invitus dicam id, quod ab aliis malim acciperes: ab eo die, quo primum Isabellae socrus domum hospes sum ingressus, id est ab hinc duobus annis, mille fere ducatorum sumptus feci in alendis utrisque cum familia, in ducenda uxore, in elocanda matre a me tantum vestibus suppellectilibus utensilibusque adiuta, et aliis expensis faciundis, quas mihi subire necessum fuit cupienti tuo meoque honori satisfacere. Hinc nimirum est aut nusquam alibi, quod filiam tuam sponsam mihi per annum et apud matrem meam in vico agentem ducere de more distulerim et modis legitimis, id est in facie ecclesiae, matrimonium celebrare. Quod iam Deo auspice et Virgine Deipara, ut tibi morem gererem, in vico nostro Pozaldes in publica ecclesia magnifice et sumptuose ad XII Calendas Iunias celebravimus convocatis ad nuptias Germanis, consanguineis affinibus et amicis omnibus atque adeo universo populo, quantuluscumque est. De coniugis institutione nihil est, quod labores, quandoquidem iam inde a festo Divi Petri, quo die a domo materna abducta ad hospitium Fuggerorum, ubi sponsalia celebravimus, tradita matri meae fuerit sitque apud illam perpetuo in vico, ne latum quidem pedem discedens. Quae ab eadem informata ad omnes actus vitae honestissimos per omnia socrum aemulari studet. Qua de re mater ad te scripsit et in praesentia scribit. Sed quoniam tibi non iniucundum auditu fore arbitror, accipe quibus exercitiis filia tua apud matrem meam diem transigat. Mane simul atque experrecta est vel a matre apud quam dormit excitata, id fit ad sextam fere, surgit e lecto flexisque genibus ante altare, quod in cubili habet, agit gratias benignitati Divinae pro beneficiis in se collatis preculas aliquot ore iaculans. Postea a matre compta et ornata incipit recitare in horis Officium Divae Virginis ad illam horam, qua pulsatis nolis de more patrio ad sacrum vocantur. Tunc mater et ipsa templum petunt rebus sacris operam daturae, a quibus illae totum diem felicem auspicantur. Domum reversa sumit ientaculum, inde ad munia domestica obeunda se confert, acu vel suens aliqua vel pingens, tametsi hoc parcius mater permittit propter caesios oculos, quibus illa parum prospectans non satis assequitur. Deinde revocata ad prandium cum matre et sororcula accumbens sumit illud frugale sane et moderatum, quale solet esse viduarum honestarum, quibus nihil opus lege Faunia. A prandio lusu quopiam honesto animum laxat cum sororcula mea sacris initianda coetanea sibi, quam sociam et sodalem iucundissimam omniumque rerum participem sibi assumpsit, delectata nimirum similitudine studiorum iuxta illud Plutarchi:

Hora tertia pomeridiana utraque ad studium litterarum evocata, a puero consanguineo nostro ducta, per unam aut alteram horam in litteris detinentur vel libros aliquot graviorum auctorum et moribus convenientissimos legendo, cuiusmodi est Vives De institutione feminae Christianae, Hieronymi epistolae et alia huiusmodi aut certe calamo pingendo characteres meos imitatur. Qua in re quantum profecerit, ex epistolis ipsius autographis ad te missis potes conicere, cum antea apud matrem Isabellam plane rudis omnium harum rerum esset. Postea linum calathosque reposcens sumpto colo cum sororcula certatim contendit, utra prior pensum absolvat carmina aliqua Hispana ore cantillans, per quae nimirum labor fallatur decipiaturque. Finita cena iubentur a matre, tum ipsa, tum sororcula, in codice Evangeliorum aut Vitis Sanctorum Patrum aliqua alternatim recitare, donec hora evocat ad cubandum. Ibi rursus ante altare, candelis cereis incensis, preces aliquot Christo et Divis peculiares effundit. Deinde lectum ingressa media inter matrem et sororculam cubat, ubi etiam dictante matre conceptis verbis aliquoties Orationem Dominicam et Salutationem Angelicam proferunt, dum a somno paulatim obrepente opprimitur. Sicque omnes suaviter dormiunt, quoad iam super oceano venit a seniore marito flava pruinoso quae vehit axe diem. Atque ad hunc modum filia tua instituitur et educatur apud matrem meam, feminam honestissimam et prudentissimam et quae iuxta Homerum: ἤδη τά τ᾽ ἐόντα τά τ᾽ ἐσόμενα πρό τ᾽ ἐόντα ac plane viraginem. Cuius ingenium vel ex hoc conicere licet, quod in expeditione belli Navarrae, cum maritus praefectus tormentorum et machinarum bellicarum aeger pedibus in proelio adesse nequisset, ipsa viri munia obiens totum exercitum regis armis ad bellum instruxit ita sapienter, ut nihil ab ea desideraretur eorum, quae maritus sanus et volens posset praestare. Rursus cum Hispania bellis civilibus et intestinis discordiis laboraret, suasit marito, ut spretis factionum auctoribus, a quibus magnis praemiis invitabatur, caesaris partes decoris sui memor sequeretur. Ipsa patriis bonis et fortunis posthabitis honestati et decoro per tela per hostes maritum secuta ad duces regios se contulit, a quibus et postea a caesare tum vir, tum ipsa, laudati praemiis etiam affecti domum sunt reversi. Post mariti obitum, cum se rus ad vitam quietam contulisset, evocata ab augusta coacta fuit munus administrare, quoad filius per aetatem capere posset.

Haec idcirco ad te scribo, ut cognoscas, apud qualem socrum filia tua vitam degat. De stipendio regis in aula dicis Fabianum mecum acturum, quem per litteras ultro citroque missas tantum novi. Iam pridem ille ad vos rediit negotiis, ut audio, ex sententia confectis. Quare in hac parte nihil est, quod tua opera et adminiculum laboret, nisi forte quid amplius serenissimus rex in hac augustae aula habeat, quod a me velit curari, vel saltem cupidus rerum novarum optarit a me saepe ad se scribi, quae apud nostrates cotidie nova habeantur vel ex Indis, vel alicunde. Pro quibus stipendii vel potius beneficii nomine aliquid mihi quotannis conferret. Hoc autem ideo dico, quod mihi perpetuo propter meum munus in augustae aula sit agendum, a qua caesar plerumque abesse solet.

De socrus Isabellae coniugio credo te certiorem factum per me et Germanos omnes, quod tamen altius repetam. Posteaquam filiam tuam a matre abductam in vicum ad domum matris misi, ubi nullus esset castis iuvenum corruptor in agris, coepi studiosius socrum observare quam antea, honores maximos illi habens, quibus vel invita redundaret. Proinde curabam optimas quasque matronas et feminas ad illam frequenter commeare, quae sese de industria ingerentes ducebant ad templum ac reducebant domum, subinde illi referentes timorem Dei, proprium decus et alia, quorum exspectationem sustinebat, cui necesse erat respondere, cum me generum affinesque honestissimos per filiae conubium nacta esset. His atque aliis hoc genus salubribus monitis, cum illius animum alioquin depravatum correctum et castigatum quadamtenus animadvertissem, ipsamque Isabellam magis dicto audientem et reverentem me conspexissem, decantavi illi Pythagorae sententiam, quam Plutarchus in commentario de exilio refert: έλου βίον τον άριστον ηδυν δε αυτον συνήθεια ποιήσει. Cui opera consilio re non eram defuturus. Itaque partiti officium secundum diffinitionem Tullianam ex duobus honestis et utilibus utrum honestius et utilius, an quod in aula apud aliquam comitissam ducissamve aut alioqui excellentem dignitate matronam haberet locum, quod mihi non erat admodum difficile, an quod nuberet marito, quem honestiorem et commodiorem despiceremus. Superius displicuit, quod aetas adhuc integra facies honesta mores lasciviores viderentur refragari, praecipue cum vita licentiosior non cotinuo posset reprimi ad tam subitam mutationem faciendam, ex domo libera ad claustrum honestissimarum matronarum, quod aliam vitam adfert, alios mores postulat. Itaque cum videretur facilius marito quam dominae quantumvis gravi obsecutura, maritum illi delegimus. Is est vir quidam nomine Martinus Navarrus, oriundus e Navarra, consobrinus doctoris Navarri ius pontificium Salamanticae profitentis, qui primam cathedram, id est primos honores et amplius stipendium ceteris professoribus illic habet. Porro ipse Martinus agit Salamanticae praefectus equorum domini Iacobi de Azevedo filii archiepiscopi Toletani defuncti, tibi non ignoti. Cui pater archiepiscopus redditus decem millium ducatorum reliquit. Hunc ex Italia cum hero suo domino Iacobo redeuntem e bello, iam diu socrui notum, conciliavi ratione et casu in tempore utrumque adoriens, quod rerum omnium est primum. Nam cum ipse dominus Iacobus ex Salamantica huc ad tractandas lites veniret, dominus Ioannes Tavera sobrinus reverendissimi cardinalis Toletani mihi amicissimus et ego convenimus ipsum Dominum Iacobum nomine cardinalis et patrui mei licentiati Aldereti suppremi senatus consulis rogantes, uti coniugium Martini sui cum domina Isabella socru ineundum boni consuleret atque adeo iuvaret. Ille gavisus datam occasionem, qua posset et cardinali et patruo meo licentiato gratum facere eo potissimum tempore, quo suffragio et opera eorum propitia, ut cum maxime egeret, laetus nuntium meum accepit petitis annuens atque insuper illis plura adiecit. Igitur Salamanticam reversus fecit copiam Martino suo redeundi ad praescriptum diem, quo constitueramus nuptias. Venitque Pozaldes ad domum matris, quo ipse iam socrum praemiseram. Ibi postquam omnes convenissemus ad Idus Novembris pulsatis de more campanis aliisque sollemnibus peractis, sponsalia celebravimus, propediem nuptias celebraturi. Quod paucis diebus, quibus haec acta sunt, Salamanticae est factum, quo una cum marito eam deduximus, praetereuntes oppidum Metinae, ubi Germanos omnes tuos amicos in nundinis agentes obiter salutavimus. A quibus haec omnia te accepisse verisimile est, si modo fidem adhibeas auditis. Adeo tibi segnius irritant animum demissa per aures, quam quae sunt oculis subiecta et quae ipse sibi tradit spectator. Agitque in praesentiarum Salamanticae post illa apud maritum Martinum, qui eam amat et suspicit perinde ac si semper castius Penelope vixisset. Saepius dominum Iacobum de Azeuedo saluto per litteras commendans eidem utrumque, itidem facio et ipsos Martinum et socrum iubens de te bene sperare, quam spem illis firmavi, postquam litteras tuas accepi, quibus socrui frugi aliquid a te tuto exspectare promittis. Quod sane nunc re praestare potes semel tantum illis largiens, quanto annuam pensionem a te oblatam redimere posses vel sumptus, quibus eidem eras suppeditaturus. Quandoquidem illa iam nupta non solum rediit ad bonam frugem, sed manet frugi, manebitque ad me recipio, tantisper saltem dum maritus illi superstes sit, vir sane ingenuus optimus et strennuus et qui, ut Plutarchus de Marco Crasso dicit, foenum habet in cornu. Quod autem occupatus sis mittendo auro ad urbem pro translatione ecclesiae Varmiensi, ad quam es postulatus, tibi felix faustumque precor, eumque honorem tibi Deum Optimum Maximum fortunare et augere opto, atque a te pro tua dignitate diutissime administrari.

Venio nunc ad alteras litteras tua manu scriptas, quibus me latere non vis nomine dotis nihil mihi debitum iri matris sponsae potissimum causa. Iam tibi praedictum huius iniuriam me non tangere, sed neque filiam innocentem, quae vel hac felicitatis praerogativa favorem tuum demeruisse potuit, quod praematuri coniugii beneficio a matre se emanciparit liberaretque priusquam in aliquem casum incideret, quo se et genus dehonestaret. Cum praeterea iure divino canonico nec civili, cuius non omnino expertes sumus, filius non debeat iniquitatem patris portare nec alterius parentis odio praegravari, aut ex alterius odio debita naturae privari munificentia. Cuius rei exemplis supersedeo, ne videar verba doctorum tibi referre, contentus unico dicto nostri Senecae philosophi gravissimi, qui in primo libro De Clementia ad Neronem caesarem scribens dicit: Numquid aliquis sanus filium a prima offensa exheredat; nisi magnae et multae iniuriae patientiam evicerint, nisi plus est, quod timet, quam quod damnat, non accedit ad decretorium stilum. Nemo ad supplicia exigenda pervenit, nisi qui remedia consumpsit. Verum cum tuis litteris, aperte rem loquens ostendas te in praesentia ita esse animatum, ut nihil nisi ex mera liberalitate, beneficentia et munificentia tua sis praestiturus, agam tecum aequo et bono, reliquisve p[a]rtibus iuris potius quam iure ipso, teque posthac consumato matrimonio non de stipulatu sed de spontanea pollicitatione appellabo, cum mihi tantum hac tuis litteris caveris, quas domi ceu syngraphas incolumes asservo, tamquam nomen locupletis debitoris, cuius diem caedere gaudeo, venire tamen optarim.

Reliqua omnia a domino Gaspare Vayler accipies, qui omnibus negotiis non solum interfuit, sed profuit, siquidem et domi ipsius hic sponsalia sunt celebrata et nudiustertius Gaspar ipse atque Sebastianus Curz, paranymphus meus futurus Christophorus Curz et alii Germani comitati sunt me per dispositos equos ad vicum usque, suaque praesentia nuptias meas cohonestarunt. Venit et eo ad nuptias ex Salamantica socrus Isabella, quae ad te scribit litteras Hispanas. Quibus inter alia corrigit verba illa mea circumscripta, ubi moneo te semel illi tantum missum ire, quanto annua pensio redimeretur, dicens me nihil determinatum debuisse ad te scribere, qui, si te bene novit, nolles liberalitati aut munificentiae tuae leges praescribi. Proinde quidquid in eandem et maritum quovis nomine erogaris, hilares et gratias agentes accipient. Idcirco a me viginti illos aureos accepturi, tibi debebunt. Per dominum Gasparem Vayler mitto tibi testimonium matrimonii mei et Isabellae item socrus missurus propediem et aliud de nobilitate mei generis, quod tibi fortasse non erit iniucundum. Vale, Praesul Reverendissime, et nobis omnibus, si voles, rescribe etiam Latine perque manus Fuggerorum aut Ioannis Antonii de Taxis, quas litteras scripseris, et alia mitte. Vale iterum.

Vallisoleti, VIII-o Calendas Iunias 1538.

Agnoscis, opinor, manum tui Iacobi Gratiani Aldereti.

Reverendissimo atque Illustrissimo Domino, domino Ioanni Decuriis Dantisco episcopo Varmiensi et cetera, domino meo perquam colendo

Reverendissimo atque illustrissimo domino domino Ioanni Dantisco, Episcopo Varmiensi Iacobus Gratianus Alderetus salutem dicit. Reverendissime atque Illustrissime Domine, domine mi perquam colende. Post humillimam commendationem.

Etsi pridem dederam ad te litteras per dominum Gasparem Vayler Germanum, quibus ad tuas ad me missas latissime respondebam, tamen reverendissimum dominum archiepiscopum Londensem ad istas partes proficiscentem non sum passus vacuum meis litteris abire. Ab eo accipies quidquid a nobis de rebus nostris scire averes, qui tum peritia earum, tum aliorum sermone edoctus, potest optimam rationem reddere. De his etiam scribunt ad te mater mea et uxor, quas recte valentes nuper in vico dimisi. Fortasse huc adducturus, eo citius, quo mihi voluntas et benignitas tua certior fuerit. Valet etiam socrus Isabella Delgada cum marito Salamanticae agens, quae hanc epistolam ad te mittit meis annexam, scilicet nimirum exemplo aliarum. Et valeat quam felicissime Reverendissima Dominatio Tua, cui me humillime commendo.

Toleti, III-o ante Idus Novembris.

Agnoscis, opinor, manum tui humillimi servi Iacobi Gratiani Aldereti

Reverendissimo atque Illustri Domino, domino Ioanni Dantisco episcopo Warmiensi etc. domino meo perquam colendo

Reverendissime atque Illustris Domine, domine mihi perquam colende.

Etsi statueram nihil umquam ad te scribere, tamen idoneum ac certum tabellarium oblatum, nempe dominum Stenelaum, non sum passus vacuum meis litteris abire, existimans has saltem ad manus tuas perventuras, quemadmodum mendacia et calumniae ad aures tuas pervenerunt. Ex litteris domini Alphonsi de Aragonia compatris mei tuisque ad eum ad me missis cognovi litteras illas, quas novissime et dominus comendatarius maior Couos, Grantvellanus et alii super negotio meo ad te scripserant ad manus tuas pervenissent. Tametsi eae litterae, quibus eis V mensis Ianuarii praeteriti respondisti per certum nuntium (ut dicis) aut interceptae fuerunt, aut certe ad nos non pervenerunt. Quod ne aegre feras casu accidisse ex dignitate tua id esse credas , ne ex illis apud viros illustres, graves et prudentes inconstantiae notareris. Utinamque illae commendaticiae simili casu perissent neque ad te pervenissent, siquidem te ad rescribendum ea fuerant provocaturae, quae dignitati tuae non convenirent.

Sane ipse, quod ad me privatim attine{n}t, nulla alia de re minus quam de hac eram sollicitus, cui iam pridem cesseram dixeramque ultimum vale maxime posteaquam ultimas litteras archiepiscopi Londensis accepi. Nisi postea quasi postlimin[io] revocatus fuissem monitis reverendissimi patris Petri de Soto confessoris caesaris aliorumque amicorum in aula caesaris agentium, cum quo ipse dominus Alphonsus de Aragonia orator apud vos futurus iter in Sarmatiam parabat, rati occasionem non omittendam me sollicitavere existimantes eas litteras aliquid ponderis apud Te habituras alioquin non {ad} tibi mittendas curassent.

Tametsi ego omnino praesagiens futura vaticinatus sum eos actum agere, nam quod in litteris ipsius domini Alphonsi ais me morbo diutissime laborasse eoque modo decumbere, commentum est illorum, qui tibi item persuaserunt me etiam cum socru Isabella rem habere, et alia non minus nefaria quam absurda et falsa, quae tu mihi nuper tuis litteris tecte significasti, idest hominum quorundam mendacium, αθεων et Lutheranorum, qui nos Hispanos oderunt cane peius et angue, quibus eo nomine potissimum Hispani suspecti sumus, quod lucernam noctu accendimus. Etenim eiusmodi homines apud nostrates (ut scis) non solum mendaces, abiecti et ignobiles, sed et abominabiles et exsecrabiles habentur, nec digni hominum communione, sed mari terraque vitandi, in quos nulla poena aut supplicium sit satis officiosum, etsi vivi concrementur, prout fit eis, quotquot depraehenduntur.

Quandoquidem ipse ab eo tempore, quo Dantiscam uxorem duxi, neque morbo neque alio quopiam laboravi, sed valui valeoque cum uxore et liberis munere Dei Optimi Maximi, qui mihi hoc et aliis hoc genus beneficiis rependit opus bonum, quod eius contemplatione tantum operatus sum, dum Dantiscam inopem, egenam, desertam ac miserabiliter derelictam, indotatam uxorem duxi matremque mea pecunia adiutam locavi eo tempore, quo illius pudicitia erat periclitatura, huius autem vita infamia laborabat utraque certe vel fame periturae aut quaestum corporis turpiter facturae, ni praeveniens subvenissem idque contempta alibi dote, quam tunc temporis ingentem potui accepisse. Nec me paenitet facti, nec est, cur paeniteat, quotiens enim operamur spirituale aliquid bonum, ut placeamus oculo illi Dei vigili, qui numquam sopitur cuique nuda et aperta sunt omnia, et thesaurus noster indepredabilis et incorruptae retributiones ... et suavis expectatio manebunt. Eo maxime, quod ipsi Dantiscae satis magna dos est sua virtus, probitas et non cessuri nisi Diis sine crimine mores nudaque simplicitas purpureusque pudor.

Iam vero quod dicis nullo tuo accedente consensu, sed te prorsus inscio uxorem duxissem, existimo te memoria lapsum aut ira animi impeditum oblitum esse Tu, qui in litteris, quas ad me ex castro tuo Lubecensi septimo ab hinc anno scripsisti: «Sunt haec verba verum tamen pro Tua virtute meaque in te animi propensione consumato modis legitimis matrimonio non deerit tibi beneficentia mea” etc. Idem, sed pluribus verbis, rescripsisti dominis episcopo Palentinensi, doctori Gueuarae senatori, magistro Polo, Consalo Perez, Reynaldo Strozi, Alberto Cuon et aliis tibi mihique notis et amicis. Idque posteaquam ea de re ad te litteras dedissem, quas in superioribus illis tuis fateris trinis exemplis accepisse. Adeoque ipse contulissem omnia cum Germanis, qui tunc hic aderant, amicis Tuis atque ad hoc me invitantibus adhortantibus et instigantibus, praecipue cum domino Enrrico Eynger compatre tuo tunc superstite, quem licet mortuum, citare in testem libet, ut pro nobis productus aliquando vera loquatur.

Quoniam haec causa, quae difficultate et mora ita differtur, ut annis novem nondum contestata sint, non apud cuiusvis iudicis mortalis tribunal signanda venit, sed apud illud Dei immortalis optimi incorruptique iudicis, qui omnia auditque videtque, cui velimus nolimus sistendum erit. Nisi vero adeo insipientes simus, ut putemus ipsum Deum mortalia non curare, eaque de divina iustitia praemio poena vindicta, deque hoc et futuro saeculo, quae sacra pagina docet, inania et fabulosa esse. Quod autem in litteris ipsius domini Alphonsi insinuor Dantiscam tuam non esse filiam, sed quod patrem eius in famulitio tuo mater novit, eo tamen, quod tum illa domus tuae erat vernula beneficiisque tuis educabatur, quodque pater illi testamento nihil legavit, et reliqua non minus a re aliena, quae ut nemo constans et gravis vir scriberet, ita ad neminem notum sine dedecore nostro scribi non possent, nisi tantum ad ipsum dominum Alphonsum ignotum Tibi et harum rerum omnium ignarum non est dissimulandum, cum in eadem epistola, de qua superius , dicas “Tu autem cura, ut uxor in ea, qua nunc est, aetate pro paterno tuoque decore instituatur et educetur.”

Qua de re non unicae tantum epistolae ad me et alios, sed multae tua propria manu ad Isabellam matrem scriptae apud me exstant, quas ego omnes incolumes asservo quamquam nihil opus est testimoniis his, qui te et illam norunt, quae maxima turba est, apud quos saltim ex facie et corporis lineamentis tua convinceretur. Nisi quis velit postulare ostendi sibi solem, cum hoc multis testibus magnae fidei et auctoritatis probetur, quorum aliquot iurati nuper ita re cogente in symbolum veritatis convenerunt. Veluti cernere est in hoc uno instrumento dictorum et depositionum eorum aliorsum facto, nempe ut filia, tamquam unica heres, succedere posset hereditati matris Isabellae, quae cum anno praeterito apud nos ad ultimum vitae discrimen laboraret, non licebat ei iure regni testamentum condere aut filiam et nepotes heredes instituere, nisi prius depositione testium constaret iudici eandem ipsam Dantiscam utriusque filiam naturalem esse. Sed res ipsa multo melius in considerationem venit, quoniam non adeo liberalis haberis, ut filiam alienam tot annis aleres eique argentum dimitteres, ni Tua esset. Cuius monitis si ego paruissem non esset, quod cum verbum unum essem commutaturus, quae mihi hoc semper occinebat, ut spem omnem recta in Dominum Deum collocaremus, quem unum praecipue patrem ac benefactorem agnoscabat.

Ut te iam tandem hac parte sollocitudinis eximamus securumque reddamus tantopere labores satagasve neganda filia, quam nemo quantumvis bonus magnusque sibi filiam non exoptatur atque gloriaretur. Certe nobilissimi quique viri illi honores habent ac honestissimae quaeque matronae huius aulae dignantur ac gaudent in templis, in synedriis et congressibus eam sibi associare et adiungere tum propter integritatem nominis morumque candorem tum propter dignitatem viri. Ut etiam obiter respondeam scommati, si modo me tantum concernit dicis non se digno vacuisset matrimonio quasi ipse aliquis de media plebe essem capite census vel diminutus potius, nam neque illa erat digna meliore viro sive ad patriam et genus, sive ad natales, sive ad condicionem vitae meae id referas nullatenus aliis isthac parte cessuro. Quod autem in eodem epistola domini Alphonsi dicis, tam matre, quam Gratiano impediente non successise, ut tibi mitteretur, etc.

Et si alias tibi plene satisfeci, tamen non gravabor breviter ea repetere. Qui enim potuissem ipse impedire, qui post decessum tuum ex Hispania adeoque ex Toleto, ubi ultimo fui Tecum, neque matrem neque filiam videram, sed neque earum quidem memineram peregrinatus semper in aula apud serenissimam imperatricem, cui inserviebam, usque ad id temporis, quo curia illius reversa est Vallisoletum, ubi casu, quemadmodum ad te scripsi, vel potius Deo volente, ne utraque turpiter periret, sortitus sum hospitium domum Isabellae, matris ipsius Dantiscae, uxoris meae, quam neque agnovissem post multos annos prae malis transfiguratam, nisi ex memoria faciei Tuae, qui illa cognosceris, nempe quoties illam videbam Te ipsum intueri videbar. Prout videre est latius in litteris meis tunc ad te scriptis, quorum exemplum non gravabor iterum ad Te mittere, ut ea in memoriam Tibi redigam, quorum videris oblitus, quoniam sic ad nos scribis, quasi numquam ad te pervenissent.

Bene habet animum meum, quod rationes vitae meae adeoque facta consiliaque mea in hac parte quam probatissima esse scio tum Deo Optimo Maximo tum viris illustribus, gravibus et prudentibus, quorum familiaritate et consuetudine iam inde a multis annis utor, quique ita probe norunt, quibus ego magis satisfacere studio quam aliis placere. Qui pro sua integritate, prudentia et gravitate non utique adeo accurate hac de re ad te scripsissent tantopere nos tibi commendantes, nisi rei veritatem optime nossent, scilicet et Dantiscam tuam esse filiam et nos tum corpore, tum mente sanos longeque alios quam nos opinione tua {nos} fingis. Haec ad te scribem certum nuntium nactus, ne existimares me tacendo assentiri Lutheranis illis et mendacibus (quos mens intelligit), qui tibi sinistra omnia posthabito Dei timore persuaserunt de nobis, magis ut obsequerentur malitia sua, quam ut nobis incommodarent, qui ut illos contemnimus et abominamur, ita per eos a(!) te quodam modo desperavimus. Ac veluti in vas solidum eam spem in Deum Optimum Maximum transfundentes eius beneficientiam et favorem propitium experimur, prosperioraque omnia nobis succedunt, postquam omnino humanae spei renuntiavimus. Adeo verum est, quod vulgo dicitur: “ubi tres, in auxilium humanum, ibi nimirum divinum praesto adesse.”

Unde facile experientia disco ipsum Deum votis meis hactenus refragatum esse, quod in filiis hominum confiderem, in quibus nec est spes nec salus eo ipso praeterito, qui nos suscepit iam inde ab uberibus matris nostrae benigneque nos alit, scilicet ne tuam opem egentes coniuges postulemus qua inopiae nostrae subveniri possit, prout in litteris domini Alphonsi dicis. Sufficit enim desideriis nostris stipendium honorificum, quod a caesare et principe ratione muneris mei quotannis accipio, quoad succedamus hereditati matris meae, feminae tum nobili tum diviti, iam pridem viduae relictae. Praeter alia beneficia, quae per ipsum Deum ex munificentia nostrorum principum, in nos manant emanabuntque in filios, ubi ad aetatem pervenerint, veluti ex illorum promissis accepimus, quae nobis veriora oraculis habentur. Ne quis omnino nos desertos credat quasi potius ab homine quam a Deo pendeamus.

Reliqua, si voles, a domino Stenalao accipies fidelius forte quam ab aliis.

Et valeat quam felicissime Dominatio Tua.

Madriti III Nonas Iunii 1546

Eiusdem Reverendissimae Dominationis Tuae servus Iacobus Gratianus Alderetus scripsit